De Gids. Jaargang 147

Herman Hertzberger
Over bouwkunde, als uitdrukking van denkbeelden

Je vraagt je natuurlijk af welk bouwwerk Multatuli gezien kan hebben, waarop deze naar het schijnt badinerende titel voor hem betrekking kon hebben, waaruit gelijktijdig zou kunnen blijken hoe weinig de gebouwen van zijn omgeving voor hem eigenlijk betekenden.

We moeten nu dan nog maar even aannemen dat hij hierbij ook inderdaad een bouwwerk in gedachten had en niet bijvoorbeeld iets van scheepsbouw-, spoorwegbouw- of waterbouwkunde, en verder dat hij inderdaad bouwkunde en niet toch bouwkunst bedoelde, een verschil dat immers niet geheel zonder betekenis is. Bouwkunde is meer zoals letterkunde omdat schilderkunde, toonkunde en dichtkunde nu eenmaal niet bestaan.

Bij bouwwerken is er steeds de twijfel of we de nadruk op de kunst danwel nu juist het kunstige willen leggen, op de vaardigheid en hoe het gemaakt kon worden of om wát er gemaakt werd, en naarmate we dichter de twintigste eeuw naderen en de behoefte toeneemt om zich te ontdoen van het dan langzamerhand verstikkende vormjargon van klassicistische nabloei, gaat het hoe langer hoe minder om het maken van kunst dan om de kunst van het maken.

Zeker is hiervan het absolute hoogtepunt de Eiffeltoren, waarover bovendien ook veel gesproken werd, maar dat was voor Sjaalman te laat; toen Multatuli overleed werd er nog steeds gemetseld aan de kolossale funderingsblokken, nog ver onder de grond van het kale tentoonstellingsterrein.

Wat hij overigens wel gezien zou kunnen hebben is dat andere wereldwonder van de nieuwe tijd: het Londense Crystal Palace, dat er al in 1851 stond. Voortgekomen uit de

[p. 811]

kassenbouwtraditie wist de techniek van dit gebouw zodanig grote overspanningen te verwezenlijken dat je er nauwelijks nog het gevoel kon hebben binnen in een gebouw te zijn, en hiermee deed dan ook een geheel nieuw ruimtegevoel zijn intrede in de wereld.

Mogelijk werd het maken van dergelijke grote overspanningen door het gebruik van staalconstructies, maar of ze ook nodig waren? Kan van de grote glazen daken gezegd worden dat ze onmetelijk uitgestrekte oppervlakten op schitterende wijze verlichtten, een paar kolommen méér zou daarbij functioneel niet veel hebben uitgemaakt. Hier riep evenzeer de mogelijkheid de noodzaak op als omgekeerd: de constructie biedt ons een nieuw denkbeeld over ruimte, terwijl dat denkbeeld tevens de noodzaak van die constructie creëert, zo roepen techniek en denkbeeld elkaar op, zoals aanbod en vraag.

Was Sjaalman zeventig jaar later verschenen, dan had hij aan de noordkant van Rotterdam aan de rand van het Westland ogenschijnlijk een dergelijk glazen bouwwerk kunnen zien opdoemen, als een luchtspiegeling van opeengestapelde kassen (of was het een zeeschip dat daar in de polder afgemeerd lag?): de Van Nelle fabrieken.

Wanneer van enige gelijkenis met het Crystal Palace sprake is, is die vooral uitwendig. Verpakt in dit Nederlandse glaspaleis zitten immers eindeloze betonnen vloerdelen waarop fabrieksarbeiders hun dag doorbrengen.

Maar zoals deze fabriek van Van Nelle, behalve een efficiënte indeling, lichte open werkruimten biedt met een vrij en schitterend uitzicht rondom, is het een eerste uitdrukking van het denkbeeld dat nieuwe constructie-middelen en -methoden ook andere werkomstandigheden zouden kunnen helpen voortbrengen.

In deze bouwopgave wisten bouwheer Van der Leeuw en architect Van der Vlugt hun denkbeelden over een nieuwe wereld op elkaar over te brengen.

De enorme afmetingen van het gebouw zijn nergens dominerend over mensen en het laat niet alleen naar buiten zien wat er binnen gebeurt, maar is bovendien geheel en al ingesteld op een zo ruim mogelijk uitzicht voor degenen die er werken, niet alleen op de buitenwereld, maar vooral ook uitzicht op elkaar.

Met de schitterende afbuiging van de buitengevel van het administratieve gedeelte bereikte Van der Vlugt dat kantoor en fabriek binnen elkaars gezichtshoek kwamen te liggen. Deze visie vind je ook terug in de trappenhuizen, zo naar voren geschoven dat je vanaf de

[p. 812]

tussenbordessen als het ware buiten het gebouw tredend, zijwaarts langs de gevel kunt kijken.

De trap, rechts van de ingang van het kantoorgedeelte, slaat in dat opzicht alles. Hij breekt als het ware naar buiten, door de gevel heen alsof het gebouw nu juist deze trap niet meer kon bevatten. Erop lopend treed je buiten de periferie van het gebouw en overzie je de zijwand in zijn gehele lengte en verder het terrein met de sportvelden, met daarachter wat eens de open polder was.

Een nog weidser uitzicht opent zich vanuit de ronde dakopbouw, die door zijn commandobrug-associatie het scheepsachtige karakter van het gebouw helpt oproepen. Dit hoogste punt, een indrukwekkend gezicht op de havens aan de horizon, is er niet voor stuurlui, maar voor het gehele fabriekspersoneel.

Overigens hoe spectaculair het uitzicht van deze grote transparante machine naar buiten ook is, het meest baanbrekende uitzicht is dat op een wereld met betere onderlinge verhoudingen zoals die hier wordt aangeduid en in zeker opzicht ingeluid.

Nuchtere gegevens over produktie en organisatie werden uitgekristalliseerd tot deze gewaagde en ongehoorde compositie van 230 meter lengte waaruit de saaiste gevels, ooit tevoren getekend, voortkwamen en we zijn ontroerd



door de schoonheid die zoiets teweeg wist te brengen.

De functionalisten, nieuw zakelijken, en hoe deze nieuwe bouwers van het mechanisme van de twintigste eeuw zich verder nog noemden probeerden intussen duidelijk te maken dat zij eerder werktuigen dan nu juist mooie dingen wilden maken en niet voor niets werd door hen de architectuur vervangen door ‘bouwen’. Het huwelijk met esthetica had al lang niet meer veel te betekenen en zo werd dan een scheiding onvermijdelijk.

Maar hoe is het dan te begrijpen dat het

[p. 813]

schoonheidsgevoel dat zo doelbewust en demonstratief buiten de deur was gezet, gelijktijdig door de achterdeur weer kans zag om binnen te komen? Vaak wordt gesproken over primaire, heldere en logische uitgangspunten die, alsof dat vanzelf spreekt, zouden leiden tot vormen met een immanente schoonheid.

Maar zo eenvoudig kan het niet zijn. Je kunt niet iets mooi vinden waar je geen gelukkige associaties mee hebt (zoals de muziek die op een gelukte vakantie toen, daar niet meer dan deel van de atmosfeer was en die, nu je hem veel later opnieuw hoort, opeens iets voor je gaat betekenen).

Wanneer wij de Van Nelle fabriek, of de Eiffeltoren mooi vinden is dat niet omdat onze ogen zich langzamerhand wenden aan nieuwe schoonheidsidealen, maar omdat ze veranderd werden door de nieuwe denkbeelden die deze bouwwerken tot uitdrukking wisten te brengen. Was architectuur altijd weer op de een of andere manier de uitdrukking van de invloed die mensen op elkaar uitoefenden teneinde elkaar altijd weer te domineren, van het ‘Nieuwe Bouwen’ kan je dát tenminste niet zeggen!

Zo mogen de nieuwe mogelijkheden, materialen, constructies de wereld dan misschien niet veranderd hebben in produktie-verhoudingen, ze hebben in elk geval wel een nieuw paradigma gecreëerd en daarmee het uitzicht op de wereld wezenlijk veranderd.

Van die merkwaardige lichte bouwwerken van het ‘Nieuwe Bouwen’, waarvan er nog maar enkele in de wereld over zijn (en die zijn dan meestal reeds verminkt en bedorven), verrezen er opmerkelijk vele in Nederland. Van Nelle, niet anders dan een fabriek, is daarvan veruit de omvangrijkste realisatie, met als oogmerk om de organisatie van dagelijkse verhoudingen tussen mensen te beïnvloeden opdat die iets minder hiërarchisch zouden worden.

En wat we eruit kunnen leren is, dat denkbeelden, uitgedrukt in bouwwerken, zo niet de

[p. 814]

wetten van de wereld, dan toch haar maatstaven kunnen verleggen doordat ze onze ogen weten te veranderen.

Te veel houden architecten zich bezig met lijnen, vlakken, cirkels, ruimten en andere abstracte begrippen, die dan in een bloemrijk jargon hun eigen leven gaan leiden en we weten dat dit kunstig jongleren heel wat gemakkelijker is dan het onder woorden brengen van het uitzonderlijke van vanzelfsprekende zaken.

Dat ontwerpers zoals van Van Nelle vanuit een normaal functionerend geweten denkbeelden over menselijke verhoudingen tot uitdrukking brengen en aldus aan de orde stellen, is overigens ook in de architectuur zeer ongebruikelijk.

Misschien zou je dit glazen monument een beetje de Havelaar van de Nederlandse architectuur kunnen noemen, en ook wanneer dat wat ver gezocht is, dan hebben ze altijd nog hun voedingsbodem gemeenschappelijk in de tabaks-, thee- en koffieplantages van het Verre Oosten.