De Gids. Jaargang 147

[p. 802]

J.C. Heesterman
Over het standhouden van Aziatische gewoonten

Ieder die de Open Universiteit een warm hart toedraagt zal moeiteloos inzien dat het pak van Sjaalman het lichtend voorbeeld zou moeten zijn van deze nieuwe en veelbelovende instelling. Maar helaas, het zal een onbereikbaar ideaal moeten blijven. Het tijdperk der universele giganten is definitief afgesloten. Geen ‘pak’ meer. Op zijn best kunnen wij nog slechts in commissoriaal verband ‘pakketten’ - verkleinwoord - samenstellen als evenzovele ‘horses designed by committee’. Graag zou men nog hopen op een symbolisch eerherstel door de instelling van een bijzondere Sjaalman-leerstoel te Heerlen, maar ook dat zal niet door de beugel der Droogstoppels kunnen. Die zijn immers geheel in beslag genomen door het ernstig streven het universitair bestel een in nota's, wetten en decreten afgeschilderde reis in de tijd te laten maken, die ons weer veilig zal doen belanden op het punt waar de vader der paleontologie Cuvier ons aantrof in 1811. Zijn bevindingen leidden er toen toe, dat Franeker zonder drama werd opgeheven, Harderwijk zijn negotie in bullen van promotie verloor, Utrecht een ‘école secondaire’ werd, Groningen tenslotte mocht blijven omdat het zo ver weg was - tegenwoordig heet dat ‘regionale functie’ - evenals natuurlijk Leiden, omdat het de oudste des lands was en ook dat is nog steeds zo. Alleen zullen wij, teruggekomen in 1811, moeten merken dat ons lager onderwijs, waar Cuvier hoog van opgaf, de tijdreis niet overleefd zal hebben. De vooruitgang eist nu eenmaal zijn tol. Maar wij zullen dan getroost kunnen uitzien naar een vrolijk 1813, toen de kozakken-paardjes bevrijdend rondtrappelden en het Driemanschap het volk ‘een vrolijke dag op gemene kosten zonder plundering of brandstichting’ beloofde - maar met kabeltelevisie, Dallasty en spel-zonder-grenzen-‘Oranje boven’.

Het is jammer dat het reizen in de tijd niet tot het cursus-aanbod van Sjaalman behoort. Het zou zeker niet misstaan hebben in de curieuze verzameling van onze nationale polyhistor. Maar wat mij betreft, ik pas wel op dat ik geen romans schrijf of andere valse opgaven doe. Ik zal mij daarom verder beperken tot het mij toegewezen onderwerp. Toch kan de voorgaande ontboezeming enig nut hebben als inleiding tot het leerstuk van het behoud van gewoonten. Het is namelijk niet op voorhand duidelijk waarom dit verengd moet worden tot Aziatische gewoonten. Wanneer het op het standhouden van gewoonten aankomt, staan wij evenzeer pal. Zoals de bovengeschetste tijdreis duidelijk laat zien. Dat is dan ook het devies dat de Nederlandse leeuw ons voorhoudt: Ik zal handhaven. Tegenwoordig heet dat ook wel ‘identiteit’ - Frits zou mogelijk ‘indentiteit’ zeggen maar dit doe ik niet. Intussen ligt hier misschien een niet onbelangrijk verschil. Wij kennen onszelf een actieve, bijna agressieve rol toe bij het handhaven der gewoonten. In Azië daarentegen lijkt men er zich niet zo hyperactief om te bekommeren. De gewoonten houden daar zelf wel stand zonder al die krampachtige inmenging.

Ik weet niet of Sjaalman-Multatuli het zo bedoeld heeft. Het lijkt niet waarschijnlijk. De mededeling die Droogstoppel over ons onderwerp doet wijst in een andere richting: hij, Sjaalman, zegt dat Jezus een tulband droeg. De doorgaans onderschatte Droogstoppel heeft blijkbaar goed aangevoeld dat hier een boeiend punt aan de orde is. De code van het dekken en ontdekken van het hoofd is niet zomaar een onverschillig quisquile. Als wij dan ook nog bedenken dat de iconografie voornamelijk een Jezus met weelderige haargroei maar ongedekt hoofd kent, dan is het duidelijk dat het om een diepgravend probleem gaat. Een Lévi-Strauss of een Elias zou hiermee wonderen kunnen doen; kortom, een thema Sjaalman waardig.

[p. 803]

Maar ik zal van deze fascinerende mogelijkheden afzien. Waar het hier om gaat, blijkt een nogal simplistische redenering te zijn. Deze begint met de constatering, dat in het betrokken gebied - en inderdaad in grote delen van Azië - men de gewoonte heeft een bepaald soort hoofddeksel te dragen en daar bovendien aan vasthoudt ook bij gelegenheden waar ons dat niet zo voor de hand liggend voorkomt. Dan moet dat tweeduizend jaar geleden ook al zo geweest zijn. Als nu aangetoond kan worden dat Jezus inderdaad een tulband gedragen heeft, dan hebben wij weliswaar geen bewijs maar toch een sprekend voorbeeld van het standhouden van Aziatische gewoonten. We voelen ons dan sterk genoeg om nog een stap verder te gaan en een ‘wet van Meden en Perzen’ te formuleren, namelijk de Aziatische wet van het behoud van gewoonten. Als wij eenmaal zover gekomen zijn, valt het niet meer op dat wij een cirkelredenering hebben uitgevoerd en dat nog achterstevoren ook, van het heden naar het grijze verleden.

Er is dus iets vreemds aan de hand met het postulaat van de Aziatische behoudzucht. In feite is het niet meer dan een poging tot rationalisatie van een duister-beklemmende situatie. Een minieme minderheid, uitgezonden om te besturen, te beheren en te exploiteren moet het zien te rooien met een samenleving die op haar beurt de nieuwe heersers wil exploiteren voor haar eigen belangen en conflicten. Die samenleving toont zich dan ook even taai als plooibaar. Van een directe en consequent volgehouden confrontatie is geen sprake. Was die er wel geweest dan zou het koloniale avontuur van de negentiende eeuw eenvoudig niet zijn doorgegaan en dit werd aan Europese zijde ook duidelijk gevoeld. Zoals Lord Rosebery zei, als alle Indiërs tegelijk spuwen, verdrinken wij. Bij alle vertoon van overmacht en krachtdadigheid is de koloniale episode doortrokken van een nauw verholen gevoel van onberekenbare dreiging. Kortom: het mysterieuze en dreigende Oosten, nu weer merkwaardig meegaand, dan weer even weerbarstig en explosief, maar altijd onbetrouwbaar. Het kon niet anders of hieraan moest iets irrationeels en daarom onveranderlijks ten grondslag liggen. Er moest een ‘system in the madmess’ zijn en dit systeem lag opgesloten in de vanouds gevestigde en geheiligde gewoonten. Als men nu deze gewoonten nauwkeurig in kaart zou brengen zou men de mysterieuze dreiging kunnen opheffen en verder zonder risico regelend kunnen optreden. Het systeem zou dan immers geen geheimen meer hebben.

En zo geschiedde. Dit is namelijk wat de school van adat-beschrijving, waaraan de naam van de grote Van Vollenhoven verbonden is, beoogde. Het merkwaardige is overigens dat dit oorspronkelijk Arabische woord in de Moslimwereld geenszins heilig of godsdienstig gesanctioneerd is. Het is eenvoudig het plaatselijk gewoonterecht dat los staat van de geopenbaarde religieuze wet, de sharia. Maar dit terzijde. Met de adat had men inderdaad een belangrijk hulpmiddel gevonden voor het koloniale bestuur. Wat dit betreft maakten de hooglopende meningsverschillen over de interpretatie en toepassing van de adat - speciaal ten aanzien van het grondenrecht, van eminent belang voor de cultuurondernemingen - geen verschil. Adat moest er zijn, want die vormt de onveranderlijke basis van de samenleving. Met zijn standhouden der Aziatische gewoonten is Sjaalman-Multatuli een adatrecht-man avant la lettre. Maar dit hield niet in dat de overheid zichzelf dan op non-actief moest stellen. Integendeel. Baudet heeft er al op gewezen, dat Multatuli niet voor minder, maar juist voor meer en krachtiger overheidsingrijpen pleitte. Daartoe kon de adat een onfeilbare leiddraad vormen. Zo zien wij dan ook, dat de opkomst van het adatrecht een ideaal kader vond in de uitbouw van de koloniale staat sinds de tweede helft van de vorige eeuw. Beide vonden hun hoogtepunt in de interbellum-periode. Zij vormen met de ethische politiek een samenhangend geheel. Wat ook de meningsverschillen waren, de grootste gemene deler was een zich verdichtend

[p. 804]

en dieper doordringend raster van overheidsregulering.

Ongemerkt zijn wij nu echter van een autonoom standhouden van Aziatische gewoonten beland bij iets heel anders, namelijk het fixeren en sanctioneren van de adat door de overheid. Het belang dat de overheid in toenemende mate hechtte aan beschrijving en hantering van de adat kon niet anders dan een verstarring teweegbrengen. Hier komen wij terug bij het punt, dat ik al in het begin aanduidde: de neiging tot een meer dan actieve rol bij het instandhouden van gewoonte en gewoonterecht. Dat hier een paradoxale kronkel zit, behoeft nauwelijks betoog. Iets dat zichzelf in stand houdt zou niettemin dringend actieve bemoeiing vereisen om in stand gehouden te worden. Hoe dat ook zij, deze neiging tot activistisch in stand houden van de gewoonte is eerder toedan afgenomen, getuige de constante roep om garantie en subsidiëring van welke culturele identiteit dan ook. De enige rem lijkt geldgebrek te zijn. Of het zou moeten zijn, dat de betrokkenen tenslotte toch niet zo dolerop blijken te zijn opgesloten te worden in een onveranderlijke identiteit. Voorbeelden van dat laatste zijn er genoeg. Zo is ons van Indonesische zijde niet zelden verweten de inheemse maatschappij te willen opbergen in het klemmend keurslijf van een adat die niet verder dan de dessa gaat.

Het is zo langzamerhand tijd de aap uit de mouw te laten komen. Er is geen sprake van een redeloos standhouden van Aziatische gewoonten. Het essentiële van gewoonte en gewoonterecht is juist hun flexibiliteit en aanpasbaarheid. Weliswaar vormen zij de overgeleverde code der voorouders, die als zodanig ons handelen een begrijpbare orde en legitimiteit verleent, maar tevens heeft deze code het voordeel dat de voorouders niet terugpraten. We zien dan ook, dat bij conflicten zich geëlaboreerde discussies ontwikkelen over wat de gewoonte der voorouders in het gegeven geval voorschrijft. Intussen past de adat zich dan aan bij de zich steeds wijzigende omstandigheden. Het is een paradoxaal, maar juist daarom werkzaam instrument van ordening, want het verenigt de onveranderlijke legitimatie met de veranderende eisen van het moment. Niets wordt definitief opgelost en geregeld, het endemisch conflict blijft, potent of latent, bestaan, maar de toekomst blijft open. Wordt nu echter die adat vastgelegd en gehanteerd door de overheid, dan krijgt zij de status en hardheid van een codificatie. De adat is dan definitief ontdaan van haar meest essentiële eigenschap, haar flexibiliteit.

Het is nu niet zo verwonderlijk meer, dat wij Aziatische samenlevingen graag zien als stagnerend in een redeloos traditionalisme. In werkelijkheid echter ageren en reageren deze samenlevingen met een virulente vitaliteit die ons, zoals onze voorgangers, blijft verbijsteren. Willen wij toch proberen er achter te komen wat er gebeurt, dan zal het goed zijn onze rommelzolder van Aziatische gewoonten, Aziatische despotie, Aziatische produktiewijze, Aziatische spiritualiteit en al die andere ‘objets de dévotion’ die Azië zo anders maken, duchtig op te ruimen. Misschien heeft de aanstootgevende nuchterheid van Droogstoppel toch nog iets nuttigs.