De Gids. Jaargang 147

J.J. Klant
Over evenwicht in den handel

Evenwicht dat is de dood in de pot, een verheugend verschijnsel als het om de betrekkingen tussen wereldmachten gaat. Als de handel blijvend in evenwicht verkeert, is er minder reden tot vreugde. Er komt niets nieuws meer aan de markt. Het gevecht om de voorsprong en het daarmee gepaard gaande lawaai en de opdringerigheid ter opheffing van tekorten, zijn ten einde. Alle handelaren hebben de staat bereikt van rustige winkeliers met een onveranderlijk assortiment, die braaf werken voor een bescheiden loon. Er is geen spoor meer te bekennen dat zij eenmaal de volgens Aristoteles eerzame beroepen van piraten en plunderaars hebben uitgeoefend. De stilstand heeft, evenals de slaap, haar bekoringen en trekt dan ook in het bijzonder dromers en doemdenkers aan. Wie die vrede begeert, moet echter uit zijn hoofd zetten dat er nog ooit iets kan worden verbeterd.

Een groeiende handel brengt volgens Montesquieu en David Hume de verspreiding van de beschaving en een algemene toeneming van de welvaart teweeg. Er is volgens Hume geen reden tot afgunstig chauvinisme: ‘I shall [...] venture to acknowledge, that, not only as a man, but as a British subject, I pray for the flourishing commerce of Germany, Spain, Italy, and even France itself.’ Een bloeiende handel houdt de wereld in beweging. Niet de industrie, maar de handel is dan ook de grondslag van het kapitalisme. Als er geen winstgevende afzet is, storten zelfs rijkelijk gesubsidieerde werven in elkaar en drogen daarmee aantrekkelijke inkomsten voor de directeuren, de presidentcommissaris en de arbeiders op.

Een evenwicht in de handel komt praktisch niet voor. De handel roept wel telkens krachten op die in de richting van een evenwicht trekken, maar de drijfveer van de winst brengt steeds weer vernieuwing teweeg en werkt juist telkens in de richting van de verbreking van het evenwicht. Het kan daarbij dramatisch toegaan, want op de voorspoed volgt de tegenspoed en de sterken vreten de zwakken.

Hume, die zeer onder de indruk was van de Newtoniaanse mechanisering van het wereldbeeld, heeft van het heen en weer bewegen van de handel een klassieke beschrijving gegeven. Hij had het over de internationale handel. Als

[p. 800]

ingezetenen van Nederland, zoals wij vandaag in deviezentaal heten, in een periode evenveel van niet-ingezetenen ontvangen als zij aan (andere) niet-ingezetenen betalen, is er in die periode een evenwicht op de Nederlandse betalingsbalans. Wij ontvangen dan met ons allen evenveel van het buitenland als wij eraan betalen. Volgens Hume worden wij voortdurend naar dat evenwicht getrokken.

In zijn tijd waren goud en zilver nog internationale betaalmiddelen, maar er werd weinig gebruik van gemaakt. Ze zijn terecht afgeschaft, want het was een veel te dure manier om elkaar te betalen. Wie in Amsterdam een schuld in ponden sterling had, kon die afdoen door een hoeveelheid geldstukken of goud- en zilverbaren te sturen die evenveel edel metaal bevatten als het verschuldigde bedrag in sterling, overeenkomstig de muntpariteit. Hij moest dan echter de nodige verschepings- en verzekeringskosten betalen en een vergoeding voor omsmeltings- en aanmuntingskosten. De werkelijke prijs van klinkende vreemde munt was daardoor hoger dan de pariteit.

Gelukkig voor een vlotte handel kon het ook goedkoper. Er waren in Amsterdam handelaren en bankiers die vorderingen hadden op Londen en, omdat zij zo gemakkelijker in het bezit van hun geld kwamen, bereid waren die te verkopen voor guldens. Op de Amsterdamse wisselmarkt kochten de sterlingdebiteuren vorderingen van sterlingcrediteuren om die aan hun Londense schuldeisers in betaling te geven, die deze op hun beurt ter plaatse inden om aan hun geld te komen. Ook vandaag bestaat vreemd geld dat in miljoenen op de valutamarkten wordt verhandeld niet uit munten of bankbiljetten zoals de krantenillustraties doen vermoeden, maar uit tegoeden bij banken die niet te fotograferen zijn.

Als de betalingsbalans in evenwicht was, werden de wissels tegen ongeveer de muntpariteit verhandeld, maar als er bijvoorbeeld in Amsterdam, doordat zich een tekort op de betalingsbalans ontwikkelde en er daardoor meer aan sterlingschulden moest worden voldaan dan er aan sterlingvorderingen viel te innen, ging de wissel op Londen een agio doen. Hij werd tegen meer dan de pariteit verkocht. De te betalen en te ontvangen bedragen in guldens kwamen door die koersstijging dichter bij elkaar.

Als het agio dan nog niet groot genoeg was om het evenwicht tussen vraag en aanbod op de wisselmarkt te herstellen, zette de koersstijging zich voort tot een grens werd bereikt waar het voordeliger werd metaal te verschepen dan dure wissels te kopen. Het geld in omloop in Nederland nam erdoor af en dat in Engeland nam toe. Volgens de aloude kwantiteitstheorie van het geld, die presidenten van centrale banken zelfs in een wereld zonder metaalgeld nog altijd tot bewogen maar vastberaden mensen maakt, gingen dan in Nederland de prijzen dalen en die in Engeland stijgen. De door stijging van de koersen van buitenlands geld en daling van de prijzen van binnenlandse goederen goedkoper geworden Nederlandse uitvoer nam toe en de duurder geworden invoer uit Engeland nam af. Het evenwicht op de betalingsbalans werd hersteld. Als er een overschot was, gebeurde het omgekeerde.

Door toedoen van nog een Schotse filosoof, Humes vriend Adam Smith, zijn wij eraan gewend geraakt op die manier over de mechanica van vraag en aanbod te denken. Economen hebben zich met bezetenheid gewijd aan het analyseren van evenwichtsvoorwaarden in steeds ingewikkelder systemen. Het economisch stelsel is min of meer stabiel, want als er tekorten of overschotten ontstaan, brengt de vrije handel tegenbewegingen op gang die het herstel van evenwichten op de markten van goederen, arbeid en geld bewerkstelligen. Er is tegen die verklaring van het algemene evenwichtsmechanisme eigenlijk maar één bezwaar: de wereld van Adam Smith bestaat niet. De werkelijkheid is althans lang niet zo perfect als hij het voorstelde. Smith, die ook over de deugd en de schoonheid heeft geschreven, verkondigde een ideaal, een denkbeeldig en door hem graag gewenst ‘obvious and simple system

[p. 801]

of natural liberty’. Er moesten verenigingen worden opgericht om de verwerkelijking ervan te bevorderen.

In geen tak van wetenschap worden theorieën die moeilijk te bewijzen zijn, zo vurig geloofd als in de economie. ‘Obvious’ en ‘natural’ fungeren als krachtige argumenten ter verdediging van een begeerde orde. Iedere econoom (ik ben er ook een) loopt, evenals trouwens zijn medeburgers, met een min of meer bewuste voorstelling van een ‘natuurlijke orde’ rond. Wie wil dan ook de wereld niet veranderen? Je behoeft daarvoor niet eens tot het uiterste te gaan en een liberaal of een socialist te worden. Ik vind het daarom jammer dat in een goed bedoelde poging tot misleiding van zichzelf en daarmee van anderen de naam ‘political economy’, waarvan de vertaling ‘staathuishoudkunde’ luidde, in scientistische overmoed is afgeschaft. Economie is een mengsel van filosofie, wetenschap en kunst dat opwinding verwekt en tot daden drijft.

Terzake. Een vervelende kant van het leven is dat economisch herstel, dat de analytici met veel overtuiging zien aankomen, vaak zo lang uitblijft en zo bijzonder pijnlijk is. Economen verzekeren dan graag dat het op de lange duur wel komt, maar, zoals John Maynard Keynes schreef, op de lange duur zijn wij allemaal dood. Hij wilde daarom de overheid een handje laten helpen. Hij dacht dat ondernemers - ondernemers zijn handelaren - als ze pessimistisch gestemd raken en minder gaan uitgeven, konden worden opgepept door de overheid meer te laten uitgeven. Dat was een goed idee, maar inmiddels zijn wij met twintig miljoen werklozen in Europa weer wat wijzer geworden. Ook zijn wereld bestaat niet. Politici zijn ook mensen en raken samen met de ondernemers bezeten van hetzelfde optimisme en hetzelfde pessimisme. Zij versterken zowel de opgang als de neergang. De optimisten bouwen bovendien in hun onderlinge strijd zoveel op dat geen aanwending meer kan vinden, dat simpele tegenzetten van de overheid niet helpen de ontwrichting van een complex systeem op te heffen. De mensheid schijnt zich te houden aan het beginsel dat er rampen nodig zijn om vooruit te komen.

Zo zal het ook wel gaan met de bedreiging van een ander evenwicht, namelijk dat tussen de handel en de natuur. Aangevoerd door oude onwijze mannen in het Witte Huis, het Kremlin en het Vaticaan zal de verdeelde wereld wel nalaten er op tijd genoeg aan te doen. De omslag zal dan moeten komen na een paar catastrofes. Het is te hopen dat het nieuwe Platonisme, dat het einde preekt van de groei, dan niet aan het bewind komt. Een nieuwe natuurlijke orde kan, evenals de vorige, alleen worden gevestigd door veel inspanning en grote creativiteit. Mensen die minder zure regen maken, zullen dat ervaren als vergrote welvaart. Verbetering is groei. De cijfers zullen het uitwijzen. De handel die onder strengere randvoorwaarden rekening zal moeten houden met de kosten van de natuur, zal schommelend tussen ago en disagio, blijven gedijen. Er is wel eens gedacht dat voor het scheppen van meer internationale eensgezindheid dat zelfs een eerste vereiste is. ‘L'esprit de commerce unit les nations,’ schreef Montesquieu. Op de lange duur natuurlijk.