De Gids. Jaargang 147

E.P. Wellenstein
Over een Europees muntstelsel

Waaraan zou Douwes Dekker gedacht hebben, toen hij onder de bijna honderdvijftig verhandelingen en opstellen, die zijn speelse geest in het pak van Sjaalman opnam, ook een stuk over een zo twintigste-eeuws onderwerp als de monetaire politiek toevoegde? Dit onderwerp staat overigens vrij eenzaam in de lijst, die op financieel-economisch gebied zich verder beperkt tot het wissel-agio (onder het hoofd ‘Over evenwicht in de handel’), successierechten (‘één der beste belastingen’) en ‘Inkomende rechten als ondoeltreffend, onkies, onrechtvaardig en onzedelyk’.

Het geldwezen in het midden van de vorige eeuw kwam in vrijwel niets overeen met het uiterst complexe, wijd-vertakte en uit een singuliere verstrengeling van centrale (overheids-) en gedecentraliseerde (bank-)activiteiten samengestelde systeem, dat zich in de financiële kolommen aan de verbijsterde burger van onze jaren tachtig openbaart, die in het woud van elkander tegensprekende voorspellingen over dalende of stijgende dollarkoersen en rente het spoor al spoedig kwijt raakt. In Havelaars dagen was geld nog goeddeels klinkende munt, die men in de zak kon laten rinkelen; het was nog niet vervluchtigd tot bedrukt papier met vogeltjes of zeehelden versierd, laat staan tot een in een geautomatiseerd boekhoudsysteem opgenomen creditpost, om van abstracties als

[p. 794]

mi, m2 of m3 niet te spreken. Droogstoppel zou trouwens nooit een partij koffie tegen betaling in zulk een abstract tegoed van de hand hebben gedaan.

Hoe kwam Multatuli, tegen zo'n volstrekt verschillende achtergrond, dan toch aan een zo uiterst modern klinkende titel? Doordat hij, zo valt aan te nemen, de vinger op een zwakke plek in het functioneren van de toenmalige Europese economie had gelegd, - en dat viel grotendeels samen met de toenmalige wereldeconomie, daar menige Europese natie zich via een koloniaal rijk over de aardbol vertakte - namelijk de ongecoördineerde uitoefening van de nationale monetaire soevereiniteit.

Het opperbestuur over het geldwezen is van oudsher verbonden met het begrip gezag; zoals het Papoea-stamhoofd, voor wie rijkdom en macht zich uitdrukten in het bezit van varkens, met grote minachting vaststelde dat de toenmalige gouverneur van Nieuw-Guinea geen zwijnen onder zijn residentie had lopen, zo is de macht over de munt een oer-attribuut van soevereiniteit. Bij alle, vaak zeer ingrijpende, moderniseringen die onze Grondwet de laatste decennia ondergaan heeft, zijn de bepalingen over het geldwezen in hun thans archaïsch aandoende vorm overeind gebleven. Zo het tegenwoordige artikel 72 (Tweede Hoofdstuk, Zesde Afdeling, ‘Van de macht des Konings’): ‘De Koning heeft het opperbestuur van de algemene geldmiddelen.’ En in het Negende Hoofdstuk, ‘Van de Financiën’, bijvoorbeeld de artikelen 190-192, waarvan het eerste niet nalaat een glimlach aan de lezer te ontlokken: ‘De verbintenissen van de Staat jegens zijn schuldeisers worden gewaarborgd. De schuld wordt jaarlijks in overweging genomen ter bevordering der belangen van de schuldeisers van de Staat.’ Ook artikel 191: ‘Het gewicht, het gehalte en de waarde der muntspeciën worden door de wet geregeld’, en 192: ‘Het toezicht en de zorg over de zaken van de munt, en de beslissing der geschillen over het allooi, essaai en wat dies meer zij, worden door de wet geregeld.’ Dat moet men dan weer lezen in samenhang met artikel 73 uit het Tweede Hoofdstuk: ‘De Koning heeft het recht van de munt. Hij vermag zijn beeltenis op de muntspeciën te doen stellen.’

Het woordgebruik is niet meer van deze tijd, en stoelt op technieken die met het moderne geldwezen weinig van doen hebben. Doch de wezenlijke inhoudelijke strekking van de artikelen is onveranderd: het besturen van het geldstelsel behoort tot het wezen van de uitoefening van de nationale soevereiniteit.

Douwes Dekkers levenseinde viel ongeveer samen met het begin van het leven van John Maynard Keynes. Deze grote economist deed enkele harde uitspraken over de aan de uitoefening van die nationale monetaire soevereiniteit inherente gevaren. In zijn Economic Consequences of the Peace (1919) stelde hij reeds dat er geen subtieler en ook geen zekerder middel bestaat om de grondslagen van de samenleving aan te tasten dan de zorg voor de munt te verwaarlozen. Alle verborgen krachten der economische wetten worden door dit proces aan de zijde der ontwrichting gemobiliseerd, en dat op een manier die niet één op een miljoen mensen vermag te doorzien...

Het automatisme van de voormalige gouden standaard verwerpend als een ‘barbaars relikwie’, pleitte hij zijn leven lang voor wijze zelfbeperking in de uitoefening van de nationale monetaire soevereiniteit. ‘Managed money’ in de handen van verstandige, onafhankelijke monetaire autoriteiten zou ervoor moeten zorgen dat het aanbod van geld en krediet werd afgestemd op het handhaven van een zo stabiel mogelijk intern prijsniveau, terwijl het aanbod van vreemde valuta moest bijdragen tot het vermijden van zuiver incidentele koersfluctuaties.

In het kielzog van de Tweede Wereldoorlog kwam het accent zeer sterk op internationale samenwerking te liggen, hetgeen leidde tot de akkoorden van Bretton Woods en het oprichten van het Internationale Monetaire Fonds en van de Wereldbank (die overigens niet aan al

[p. 795]

Keynes' ideeën beantwoordden). Een twintigtal jaren leefde de westelijke wereld na de herstelperiode in Europa daarna in de onvoorstelbare combinatie van redelijke wisselkoersstabiliteit, convertibiliteit, gestage economische groei en overwegend matige inflatie. In het begin van de jaren zeventig begon deze droom ineen te storten, startend met het loslaten van de dollarkoers: de verleidingen van de nationale monetaire soevereiniteit bleken te groot te zijn geweest. Zoals voordien het Verenigd Koninkrijk door de weelde van het bezitten van een overal gevraagde wereld-reservevaluta de discipline van het eigen interne evenwicht uit het oog had verloren, zo gaven nu ook de Verenigde Staten de prioriteit aan hun interne problemen boven die van een monetaire wereld-orde. Daaroverheen kwam de beginnende recessie, spoedig aangewakkerd door de oliecrisis. De rest van het verhaal is bekend.

Zoals de internationale financieel-economische samenwerking keer op keer is opgetornd tegen de klippen van de nationale monetaire soevereiniteit, zo is het grotendeels ook in ons eigen Europa gegaan. Het eeg-verdrag heeft het toepassen van communautaire formules op monetair gebied omzeild door niet meer dan intergouvernementele samenwerking op dit terrein te voorzien. Van de herhaalde pogingen (vooral na het ineenstorten van het Bretton Woodssysteem) om die ‘geluidsbarrière’ te doorbreken is alleen het Europees Monetair Stelsel ten dele succesvol geweest; doch ook dit stelsel is vóór de beslissende ‘institutionele fase’, waarin waarlijke communautaire beslissingsmacht over communautaire monetaire reserves zou worden uitgeoefend, blijven steken. Symboolwaarde mag helaas niet worden ontzegd aan de omstandigheid, dat juist de oude financiële wereldmacht waar Londen de hoofdstad van is, tot nu toe geweigerd heeft zich aan de discipline van het ems in zijn tegenwoordige, bescheiden vorm, te onderwerpen. Toch kan men vaststellen, dat de laatste jaren onder de druk van de structurele - zo duidelijk níet conjuncturele - problemen van de recessie, ook de voorheen meer tot verslapping van de interne discipline op financieel gebied geneigde Europese landen meer en meer in de pas zijn gaan lopen om tot een onderling redelijk afgestemde economische politiek met de partners te komen. Wij zijn nog zelden zo dicht bij een convergentie van het macro-economisch beleid in de Europese Gemeenschap geweest, en daarmee bij een voorwaarde voor het doen van verdere stappen op het gebied van de monetaire integratie.

Monetaire soevereiniteit is echter een verschrikkelijk privilege, waarvan onder druk der omstandigheden zo gemakkelijk (‘benign neglect’ is er een prachtige uitdrukking voor) misbruik kan worden gemaakt zonder dat de grote massa beseft wat er aan de hand is, zoals Keynes in 1919 al opmerkte. Er bestaat dus een enorme ingebouwde weerstand om zulk een privilege zomaar op te geven; bovendien moet men redelijk zeker weten, dat er iets werkelijk goeds voor in de plaats komt.

Kortom, het einde van de hordenloop is nog niet in zicht. Doch de inzet is van eminent belang, want zonder sterkere monetaire cohesie botst de Europese economische integratie op onoverkomelijke obstakels. Dat in het midden van de vorige eeuw Sjaalman onder zijn talloze geschriften ook dit onderwerp van een Europees muntstelsel de aandacht waardig keurde, is zeker opmerkelijk genoeg om er honderd jaar na de dood van zijn geestelijke vader even bij stil te staan.