De Gids. Jaargang 147

Over den prys der Java-koffy
van verklarende voetnoten voorzien door B. de Gaay Fortman

Een noodig voorafgaand woord^1.

In dit vlugschrift beperken wij ons tot den prijs der Java-koffij zooals deze op de markt tot stand komt en gaan wij derhalve voorbij aan de quaestie van den producenten-prijs ofwel de prijs welke aan den planter wordt uitbetaald, een onderwerp waarover reeds veel is geschreven, ofschoon de knevelarij en knechting der inlandsche bevolking, in de oogen onzer bestuurders louter als koffij-werktuigen beschouwd en geenzinsch als menschen van vleesch en bloed, onverminderd voortgaat in de vorm van eene drukkende dwangcultuur, gehandhaafd door de hoofden ter wier behoeve onlangs de zoogeheeten barissans zijn opgericht - eene soort van Inlandsche schutterij - en gekoppeld aan ‘verplichte levering’, een term welke door de Nederlandsche Handel-maatschappij wordt

1. Dit vlugschrift hetwelk onderdeel heeft uitgemaakt van het pak van Sjaalman werd door mij, op grond van een aanwijzing van W.F. de Gaay Fortman, gevonden in het familiearchief De Gaay Fortman. De stijl van het vlugschrift - zeer lange zinnen en een ‘noodig voorafgaand woord’ dat meer dan de helft van de inhoud beslaat - doet denken aan die van twee andere anonieme brochures welke zich eveneens bevinden in het genoemde familiearchief: Voorstel tot eene verbeterde inrigting der koffij-veilingen, (uitgegeven te Amsterdam, bij de Wed. I. Ellerman, 1847) en De Nederlandsche Handelmaatschappij in Nederlandsch Oost-Indië (uitgegeven te Deventer, bij A. ter Gunne, 1848). Door Dr. W.P.C. Knuttel in zijn Catalogus van de pamflettenverzameling berustend in de Koninklijke Bibliotheek, worden deze beide brochures toegeschreven aan J.C.W. de Gaay Fortman. Een lid van de familie met deze voorletters komt evenwel in de genealogie van het geslacht De Gaay Fortman niet voor. Bedoeld moet zijn C(ornelis) H(endrik) J(acobus) de Gaay Fortman (1812-1864), die lid zou zijn geweest van de firma De Wendt en Ruyl & Co te Batavia.
De toon van het vlugschrift doet overigens sterk denken aan een andere anonieme brochure welke zich eveneens in genoemd archief bevindt: Eene waarschuwende stem uit de binnenlanden van Java (uitgegeven te 's-Gravenhage, bij A. van Hoogstraten & Zoon, 1852). Dit geschrift wordt toegeschreven aan de oud-ambtenaar Kocken Sr., met wie bedoeld zal zijn W.T.H. Kocken, onder meer assistent-resident te Semarang.
Hoe dat zij, vast staat wel dat Sjaalman deze drie anonieme brochures moet hebben gekend.

[p. 792]

synoniem gehouden met ‘monopolie’ - op zich zelven al een middel tot dooding van elken volksvlijt en ondernemingslust - een systema dat heel Indië heeft herschapen in eene groote staatsonderneming, zij het dat de arbeiders op wier werkkracht deze berust, verre van eene billijke belooning ontvangen, ja een belooning welke blijkt zelfs te kunnen dalen in een jaar waarin de prijs in Europa weder zoo goed is en de afleveringen van Maatschappij-koffij 1.201.710 balen bedroeg^2. - dat is 300.000 balen meer dan het gemiddelde over voorgaande jaren - waarbij bovendien de inlander nog mag hoopen een luttel geldsbedrag in handen te krijgen (men bestond het dit jaar §4 van art. 56 rr bepaalende ‘dat de belooning der betrokken inlanders, met vermijding van schadelijke overdrijving, zoodanig zij, dat de gouvernementscultures hun, bij gelijken arbeid, tenminste gelijke voordeelen opleveren als de vrije teelt’ zoodanig toe te passen dat den planter f 8, - zilver per pikol^3. minder werd betaald dan waarop hij volgens de Resolutie van 1833 recht had, een voorbeeld van de wijze waarop met de prijs voortdurend getransigeerd wordt), immers niet zelden tracht de Maatschappij te vergoeden in natura, zoals in de residentie Menado waar de bevolking in betaling voor de door haar geteelde koffij geene enkele cent ontvangen mocht doch in steede daarvan werd uitbetaald in lijnwaaden welke zij goedkoper bij den Chinees kon krijgen en daarenboven nog franco over een hoog gebergte naar de verschillende kampongs moest dragen, zooals zij ook de koffij zelve in de pakhuizen moest leveren, neen, waarde leezer, laat ons over dien ‘producentenprijs’ zwijgen, want over de wijze waarop getracht wordt van de inlandsche bevolking te halen wat men halen kan, zonder zich af te vragen waartoe kunnen wij haar opleiden - hoe anders zoude men gekoomen zijn tot het ongelukkig besluit de weverijen van goeniezakken, een voortreffelijk fabrikaat ter verpakking van de koffij, in haare geboorte te staken omdat de magtige Maatschappij zelve zulke zakken wel kon aanvoeren - daarrover zouden heele boeken te schrijven zijn, hetwelk zeker ook zoude moeten geschieden, doch in een wijder kader dan dit vlugschrift kan bieden.^4.

2. Op grond van gegevens mij verstrekt door het Eerste Kamerlid Kiers kan uit deze cijfers worden afgeleid dat het vlugschrift moet zijn geschreven in 1858.

3. 1 Pikol = 125 Amsterdamse ponden. De planters moesten echter soms meer dan 180 ponden geven aan de regenten die op hun beurt aan het gouvernement leverden bij pikols van 160 of 146 ponden. De overwichten vormden het voordeel van de tussenpersonen.

4. Zoals bekend heeft Multatuli's Max Havelaar als neventitel of de Koffij-veilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij.

Voorstel tot verbetering der Hollandsche Koffij-cultuur

De prijs van Java-koffij welke zoals bekend jarenlang is gedaald totdat dit jaar eindelijk eene verbetering optrad, is, gelijk elke prijs, het resultaat van de krachten van vraag en aanbod waarbij evenwel de merkwaardige neiging bestaat de vraag als een onbeïnvloedbaar gegeven te beschouwen waaraan dan het aanbod zich moet aanpassen, zoodat de inlandsche bevolking beurtelings wordt aangespoord tot koffijteelt en tot het uitroeien van het geplante, gevolg van eenerzijds winstbejag en anderzijds vrees voor overproductie - daar immers de Maatschappij in navolging van de Compagnie, naar eene uitdrukking van Usselincx ‘den winst tot poolster en de begeerlijkheid tot zeilsteen’ heeft - zonder dat behoorlijk werd onderzocht hoe de vraag naar koffij gedurig op hoog peil te brengen ware.

Ons voorstel dan is de koffijcultuur allereerst te bevorderen aan de vraagzijde door niet alleen meer koffijhuizen te openen - hetwelk hier te lande reeds geschiedde in de zeventiende eeuw blijkens een bekend schilderstuk van Adriaan van Ostade - maar vooral ook binnen die koffijhuizen eene werkelijke cultuur te doen heersen van kenners die reeds aan één teug genoeg hebben om te kunnen zeggen met welke soort van Java-koffij men te doen heeft, bruin, hooggeel, geel, grof blank, blank, blaauw, fijn groen, mooi groen, groen, goed ordinair groenachtig, ros en gemeen^5. en zoovele andere soorten welke immers alle eene verschillende smaak hebben, eene cultuur dus gegrondvest op Associations des amateurs du café’, in navolging van de verenigingen van wijn-liefhebbers, hetwelk in den eersten plek vereist dat het café daadwerkelijk een café blijft, een koffij-huis dus, waarin de minnaars van dezen edelen drank heer en meester zijn (denkt u eens de schoonheid in van

5. Deze categorieën stemmen overeen met die welke worden genoemd in de brochure Voorstel tot eene verbeterde inrigting der koffij-veilingen, blz. 8.

[p. 793]

de woorden ‘Johannes, zet mij alstublieft een pot Java-koffij ros en gemeen, 1857!’), kortom, geen schenklokaal voor allerhande alcoholica, maar een café in den waren zin des woords. laat het café café blijven! Dan blijft gewis ook de prijs der Java-koffij op peil.

ENIGE VOETNOTEN VAN VERKLARENDE AARD