De Gids. Jaargang 147

[p. 785]

Frans Hüsken
Over de impopulariteit der rystpelmolens op Java

Na zijn vertrek uit Lebak en na zijn vergeefse pogingen om de Gouverneur-Generaal in Batavia te spreken te krijgen, zwierf Dekker nog enige tijd op Java rond. In oktober en november 1856 probeerde hij aan de slag te komen als huurder van een rijstpelmolen in de buurt van Bandung. Wanneer hij erin zou slagen een huurcontract los te krijgen, hoopte hij nu echt zijn fortuin te kunnen maken, maar bovenal hoopte hij eindelijk eens wat rust te krijgen. ‘Het stukje grond waarop het huis en de molens staan heet Soeka Sarie. Het terrein is niet groot maar lief gelegen. Het huis is ook niet groot maar perfect ingerigt. Ik geloof dat het wat ligt en digt gebouwd is, maar het is zeer net en zindelijk. In huis is een stortbad. En op het erf is nog een ander bad, keuken, stallen, twee pakhuizen (één rijst, één padie) en voorts een beetje verder de molens. Achter loopt de rivier, die echter doorwaadbaar is. Het water dat de molens doet loopen stort zich daarin uit.’ (VW ix: 665) Ook deze mooie plannen mislukken echter als de eigenaar, Van Son, lucht krijgt van Dekkers financiële escapades in het verleden en dan nog maar weinig vertrouwen heeft in diens kredietwaardigheid. Teleurgesteld vertrekt Dekker tegen het einde van het jaar naar de tabaksplantage van zijn broer Jan in Rembang. Vandaar reist hij enkele maanden later ‘over land’ naar Europa.

Mocht de huur van de rijstmolen wel zijn doorgegaan, dan was Dekker mogelijk één van de zeldzame negentiende-eeuwse Nederlandse ‘industriëlen’ op Java geworden (en zou de Havelaar waarschijnlijk nooit zijn geschreven).

In het jaar van de Lebak-zaak zijn er op heel Java niet meer dan een stuk of dertig met waterkracht aangedreven rijstpellerijen in werking, doorgaans in Chinese handen. Het merendeel daarvan had slechts een zeer gering vermogen en kon niet meer dan enkele pikols rijst per dag verwerken. De grotere molens, waaronder die te Soeka Sarie, waren in Nederlandse handen en door gunstige contracten met regenten en andere ‘inlandsche hoofden’ waren ze zeer winstgevend voor de eigenaars; Van Son vroeg dan ook niet voor niets f 70.000 contant voor de verkoop van Soeka Sarie. Ondanks hun bescheiden aantal vormden de rijstmolens na de negentig veelal primitief functionerende suikerfabrieken, de grootste tak van wat er aan ‘moderne’ nijverheid op Java te vinden was.

Het is duidelijk dat in de negentiende eeuw de sterke bemoeienis van de koloniale overheid met de landbouw en met name met de verbouw van exportgewassen als koffie, suiker en indigo, niet gelijk op gegaan was met een vergelijkbare interesse in de industriële ontwikkeling van Java. Een dergelijke interesse strookte ook niet erg met de koloniale belangen. De taakverdeling tussen moederland en kolonie was nauwkeurig omschreven: Nederland (en dan met name Twente) zorgde voor de textiel en eventuele andere industrieprodukten en de Javaanse bevolking werd belast met de bevoorrading van de koffie- en suikerveilingen van de Nederlandsche Handel Maatschappij. Dat hield in dat er voor een Javaanse industrie geen rol meer was weggelegd.

Wat er in het begin van de eeuw nog had bestaan aan ‘inheemsche nijverheid’, was door de Europese importen vrij snel te gronde gericht, zoals de toenmalige Commissaris-Generaal Du Bus de Gisignies in 1827 constateerde: ‘De Javaan plagt in het droge jaarsaizoen veelal kapas (katoen) op zyn sawa's te bouwen, als grondstof van zyne lynwaden of ook indigo om die te verwen, en wyders zyne ledige uren, dagen, ja weken en maanden, wanneer zyn stukje gronds geen zorgen vereischte, en den veldarbeid stilstond, aan de vervaardiging dier lynwaden te besteden; doch dit heeft alles reeds zoveel geleden door den toevoer onzer zoveel

[p. 786]

beterkoope fabricaten, dat hem thans veel meer tyd overblyft dan vroeger het geval was.’ Dit laatste was overigens een wel wat eufemistische conclusie als we ons realiseren dat tegenover de toegenomen ‘vrije tijd’ van de Javaanse boerenbevolking de noodzaak stond om nu de katoentjes en lijnwaden tegen duur geld te kopen.

Toen na 1830 op Java het Cultuurstelsel werd ingevoerd en alle aandacht van de koloniale overheid uitging naar een zo volledig mogelijke inschakeling van de Javaanse bevolking bij de produktie van de lucratief geachte exportgewassen, werd de inheemse nijverheid zelfs uitdrukkelijk door de regering tegengewerkt. Zij zou immers een concurrerende rol op de arbeidsmarkt kunnen gaan spelen en de winstmarges van de dwangcultures kunnen reduceren. ‘Geene fabriekmatige katoenspinnerijen en weverijen mogen in Nederlandsch Indië opgerigt worden zonder vergunning van den Gouverneur-Generaal’, decreteerde één van de oekazes uit het Koloniaal Verslag van 1849, en daarmee werd het primaat van de agrarische exploitatie van Java gesanctioneerd.

Slechts in de marge van de koloniale maatschappij konden zich enkele kleine bedrijfjes ontwikkelen: de ‘moderne industrie’ omvatte in de negentiende eeuw niet veel meer dan wat steenbakkerijen, een paar scheepswerven en tenslotte natuurlijk de ‘rystpelmolens’ (die overigens herhaaldelijk in technische en financiële moeilijkheden verkeerden). Pas toen in het begin van de twintigste eeuw de koloniale overheid zich grote zorgen ging maken om de ‘mindere welvaart’ van de Javanen en zij een ‘ethische politiek’ formuleerde voor een verhoging van de levensstandaard, kon ook een begin worden gemaakt met een actiever industrialisatiebeleid. Ondanks alle mooi en oprecht klinkende voornemens heeft dit beleid echter bij lange na geen industriële ontwikkeling van betekenis op gang gebracht. Indië bleef tot het einde van de koloniale periode een agrarisch exploitatiegebied waar voor een eigen industriële produktie nagenoeg geen ruimte was.

Literatuur

J.H. Abendanon, 1904 Rapport van den Directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid betreffende de maatregelen in het belang van de inlandsche nijverheid op Java en Madoera in verband met de door het moederland voor dit doel beschikbaar te stellen fondsen. Deel i, Batavia: Landsdrukkerij.

L. du Bus de Gisignies, 1827 Rapport van den Commissaris-Generaal Du Bus over het Stelsel van Kolonisatie, in: D.C. Steijn Parvé, Het Koloniaal Monopoliestelsel getoetst aan Geschiedenis en Staatshuishoudkunde. Nader toegelicht door den schrijver, Zalt-Bommel: Joh. Noman en Zoon, 1851.

J.A. van der Chijs, 1861 ‘Overzigt van de Nijverheid in Nederlandsch-Indië in het jaar 1858, volgens de administratieve verslagen der verschillende gewesten’, in: Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in Nederlandsch Indië, Deel vii, Nieuwe serie, Deel ii (1861), pp. 125-167.

Koloniaal Verslag van 1849.

Multatuli, 1956 Volledige Werken. Deel ix, Amsterdam: G.A. van Oorschot.

H.J. van Oorschot, 1956 De ontwikkeling van de nijverheid in Indonesië, 's-Gravenhage: W. van Hoeve.

G.P. Rouffaer, 1904 De Voornaamste Industrieën der Inlandsche Bevolking van Java en Madoera. Aanhangsel tot het Overzicht van den Economischen Toestand der Inlandsche Bevolking van Java Madoera, door Mr. C.Th. van Deventer, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff [Koloniaal-Economische Bijdragen ia].