De Gids. Jaargang 147

[p. 772]

Theo van Baaren
Over het verwarren van Mythologie en Godsdienst

Alleen een Multatuli-kenner kan misschien bevroeden wat er in de verhandeling over de verwarring van mythologie en godsdienst in het pak van Sjaalman gestaan kan hebben. Ik kan dat niet, maar als ik de titel mag opvatten zoals die nu bij mij overkomt, dan was Multatuli zijn tijd op het gebied van de godsdienstwetenschap een stuk vooruit, want mythologie en godsdienst zijn beslist niet hetzelfde.

Tot ver in de negentiende eeuw werden de gedachten beheerst door de tegenstelling tussen het Christendom met zijn begripsmatige theologie (dogmatiek) en daartegenover de meeste andere godsdiensten als mythologie, dat wil zeggen verhalend en beeldend. Hierbij heeft natuurlijk in de eerste plaats het beeld dat men zich van de Griekse godsdienst maakte model gestaan. Griekse godsdienst en Griekse mythologie waren als het ware twee verwisselbare grootheden. Men kende Griekse godsdienst toen voornamelijk uit de schone letteren, dat wil zeggen eenzijdig en vaak oppervlakkig. Ook waar de literatuur ernst maakt met de problemen van wereld en mens blijft het vaak problematisch in hoeverre de daarin verwerkte gedachten een plaats hadden in de godsdienst van de Grieken zoals die in de alledaagse werkelijkheid bestond en functioneerde.

De mythologie zoals wij die uit de literatuur kennen is al meer dan halverwege de weg opgegaan van godsdienstig leven naar bellettrie en is soms al helemaal tot een literair genre geworden. Dit wil niet zeggen dat er geen echte mythische elementen in bewaard zijn gebleven, maar ze zijn al een eind heen gedenatureerd, omdat ze een totaal andere functie hebben gekregen. In feite is de Griekse mythologie van de klassieke opvoeding in hoge mate het produkt van het misverstand van de Grieken zelf ten aanzien van hun eigen oude godsdienst. De goddelijke liefdesavonturen waarover de Griekse moralisten zich al zo verontwaardigden, waren frivole herinterpretaties van een mythisch schema dat in genealogische verhoudingen en termen was gedacht. De Griekse mythologie deelde dit schema met talrijke andere godsdiensten over de hele wereld, maar deze transformatie van mythe in bellettrie was veel minder algemeen. Het was de Romeinen zo vreemd dat er wel gezegd kon worden dat de godsdienst van het oude Rome geen mythologie kende. Pas toen het cultureel chic was geworden om Grieks te doen veranderde deze situatie.

Het woord mythologie kan gebruikt worden voor het totaal complex van mythen van een cultuur, maar door de suggestie die ervan uitgaat dat het een soort godsdienstig literair verhalend genre zou zijn, kunnen wij het woord beter zoveel mogelijk vermijden. Een mythologie is dus een samenstel van mythen, maar in eerste instantie zijn wij met dit woord niet veel beter af, omdat verschillende vakken het woord mythe in zeer uiteenlopende betekenis gebruiken. Elke gebruiker is dus verplicht om vooraf duidelijk te maken wat hij onder dit woord verstaat. Dit is niet bedoeld als bestrijding van andere opvattingen die mogelijkerwijze in ander verband best zinvol kunnen worden toegepast, maar dient ter waarschuwing tegen grensoverschrijdingen. Binnen de godsdienstwetenschap zijn nog verschillende definities van mythe in omloop, maar ze zijn meer wederzijds aanvullend dan onderling strijdig. De door mij gebruikte definitie luidt als volgt: ‘Een mythe vormt een sacraal relaas van gebeurtenissen die zich in de regel buiten onze tijd en/of ruimte afspelen, die nog ten grondslag liggen aan het heden en vaak ook een uitzicht op de toekomst bieden.’ Van principieel belang in het godsdienstwetenschappelijk gebruik van de term mythe is het feit dat gebroken wordt met de scheiding tussen waar en onwaar. Dit gaat tegen het populaire woordgebruik in waarbij het zelfstandig naamwoord mythe gemakkelijk ge-

[p. 773]

koppeld wordt aan het adjectief vals. Binnen de godsdienstwetenschap is dit ontoelaatbaar. Het scheppingsverhaal uit Genesis 1 en 2 is een mythe en ik zie niet in hoe een propagandist van de eo hiertegen bezwaar kan maken, mits hij de hier gegeven definitie gebruikt die de waarheidsvraag strikt buiten beschouwing laat. De theologie handelt over het spreken en handelen van God(en), de godsdienstwetenschap heeft uitsluitend te maken met het geloof van de mensen, ongeacht de vraag of daaraan al of niet een objectief vaststelbare werkelijkheid beantwoordt.

Godsdienstwetenschappelijk zijn er veel vragen aan de mythe verbonden en godsdiensthistorici zouden geen mensen zijn, als het merendeel van die vragen geen strijdvragen waren. Er bestaat een nauw verband tussen mythen en riten en er is uitvoerig over getwist welke van beide ouder zou zijn. In feite een nutteloze vraag, want er is geen antwoord op. Voorzover wij historisch na kunnen gaan zijn er zowel riten die aanleiding hebben gegeven tot het ontstaan van mythen als omgekeerd en in het overgrote merendeel van de gevallen weten wij het eenvoudig niet en zullen het wel nooit weten. Over het eerste ontstaan van de mythen zijn eveneens veel gedachten geformuleerd. Nadat de gedachte overwonnen was dat alle mythen door de Duivel waren ingegeven, heerste lange tijd de opinie dat het allemaal natuurmythen waren. Een wat latere theorie wilde alle mythen terugvoeren op de gebeurtenissen aan de sterrenhemel en in de tijd van Sjaalman wekte Max-Müller opzien met zijn theorie dat de mythologie was voortgekomen uit de taal: de mens kon over natuurverschijnselen niet anders dan personifiërend spreken. Hoewel hij het vermogen van diverse talen tot onpersoonlijk spreken heeft onderschat, heeft hij in principe toch een belangrijk doelpunt gescoord, want in feite heeft hij hiermee gesteld dat de oorsprong van de mythen in de mens ligt. Tegenwoordig hebben wij wellicht de neiging uit te roepen: Hoe zou het ook anders kunnen? Maar dat is misschien wat voorbarig, want wat bedoelt Claude Lévi-Strauss als hij zegt dat de mythen zichzelf in de mensen denken?

De mythen vormen een onderdeel van de godsdienst en wij mogen en kunnen mythologie en godsdienst dus niet op één lijn stellen en door en voor elkaar gebruiken zonder verwarring in de hand te werken. Een korte definitie van godsdienst is vrijwel onmogelijk. De best bruikbare is wellicht die van Melford Spiro: ‘Godsdienst is een institutie die bestaat uit een volgens een cultuurpatroon verlopend wederzijds verkeer tussen mensen en door de cultuur gepostuleerde bovenmenselijke wezens.’ Deze definitie laat vragen open waarop ik hier niet kan ingaan, maar geeft in elk geval een idee. Belangrijk is dat wij godsdienst moeten zien als een functie van cultuur, wat de godsdienst natuurlijk niet belet om binnen de cultuur waarbinnen deze functioneert ook invloed uit te oefenen op het geheel van die cultuur. De verhouding is wederzijds, maar de wederzijdse machtsverhouding is wisselend.

Elke godsdienst is een complex geheel waarin gewoonlijk drie sectoren onderscheiden worden: een systeem van handelingen, een van waarden en een van voorstellingen. De sector van de handelingen moet nog weer in tweeën worden gesplitst; er is religieus gedrag in sociaal-ethische zin en er zijn riten. Het sociaalethisch gedrag is gericht op medemens en wereld, het ritueel is gericht op de goden. Dit is althans de manifeste betekenis ervan, want in de praktijk functioneert het ritueel grotendeels door de invloed die ervan uitgaat op de gelovigen. Het gemeenschappelijk ritueel versterkt de saamhorigheid en het geloof. Vervolgens is iedere religie een systeem van waarden. Het spreekt vanzelf dat de inhoud daarvan verschillend kan zijn, al gaat het formeel altijd om waarden die de betreffende godsdienst op een gegeven moment als positief beschouwt. Tenslotte zijn er dan de voorstellingen die ook in meerdere of mindere mate binnen elke godsdienst een samenhangend systeem vormen. Terwijl vroeger algemeen werd uitgegaan van de prioriteit van de voorstellingen, staat in de mo-

[p. 774]

derne godsdienstwetenschap het gedrag in de regel voorop.

Dit brengt ons terug tot het punt van uitgang, mythologie en godsdienst. De voorstellingen worden nog als het centrum gezien. Dit is ook wel begrijpelijk, want van de meeste godsdiensten - ook nu nog - bestaat onze kennis grotendeels uit godsdienstige voorstellingen, terwijl wij van het religieuze gedrag vaak maar vage indrukken hebben. Daar komt bij dat de gelovigen van de verschillende godsdiensten in de regel naar de voorstellingen verwijzen om hun gedrag te verklaren en te rechtvaardigen. Er blijven nog een paar punten over die kort vermeld moeten worden.

Mythe en geschiedenis zijn twee verschillende dingen, maar een mythe kan heel wel op historische gebeurtenissen gebaseerd zijn. Dit is bijvoorbeeld meestal het geval bij mythen van uittocht, emigratie- en immigratiemythen. Het komt eveneens voor dat historische gebeurtenissen een mythische dimensie toegevoegd krijgen en op den duur als mythen gaan functioneren. De situatie kan wat onduidelijk zijn, omdat wij vaak waarheid en historische werkelijkheid verwarren: iets is waar als het echt is gebeurd. Hier worden twee definities van waarheid door elkaar gehaald, want de waarheid van een historisch feit kan nooit het bewijs vormen van een godsdienstige waarheid. Het feit dat iemand bereid is voor een geloofsovertuiging te sterven zegt niets over de waarheid van het betreffende geloof. Er is zelfs reden om zich af te vragen of er in de geschiedenis niet meer overtuigingskracht is uitgegaan van leugens dan van de waarheid, maar hierop verder ingaan zou een ander artikel worden.

Tenslotte nog een opmerking over de tegenstelling tussen het beeldende spreken van de mythologie en het abstracte spreken van de theologie. Het bestaande verschil wordt op deze wijze sterk overtrokken. Gedachten kunnen beeldend worden uitgedrukt en begripsmatig, maar achter de beelden liggen gedachten en achter de begrippen van de theologie liggen beelden. Een Asjanti (Ghana) kan zeggen: alle wegen lopen naar de rivier. Een christen kan zeggen: alle zielen zijn op weg naar God. Beiden bedoelen zij hetzelfde.