De Gids. Jaargang 147

Ch.J. Enschedé
Over ‘het recht’ en ‘de rechten’

1. Een- en andermaal komen we bij Multatuli die spanning tussen het recht en de rechten tegen.

In Over specialiteiten vermaant hij de ‘genieofficier, architekt, artist, arbeidsman, pruikenmaker’ die zeggen van ‘Rechten’ geen verstand te hebben, zich niet met een beroep op hun specialisme te onttrekken aan de vraag wat in voorkomend geval ‘Recht’ is. Hij noemt daar ‘de rechten (...) vadermoordende bastaarden van het Recht’. En weer verderop verwijt hij ‘de mannen van parket en balie (...) de van-buiten geleerde Rechten boven het RECHT te stellen’. (4e druk, blz. 36, 122, 148).

In ‘Vorstenschool’ zegt koningin Louise tegen de hoveling Van Huisde, die jammerlijke schurk in het stuk: ‘... Ik gis/ Dat ook filosofie uw vak is... maar/ Het Recht, de Rechten, is toch hoofdzaak, niet?’ (in de uitgave van 1875, blz. 109).

In Idee 847 hekelt Multatuli het geschiedenisonderwijs, dat de leerlingen de reeks der graven van Holland uit het hoofd deed leren zonder aandacht voor ‘wie ze zond, wat hun functie was, welke rechten ze uitoefenden - en vooral met welk Recht? - wat hun verplichtingen waren...’.

Wat is dat Recht met een hoofdletter dat Multatuli naast of boven die rechten stelt?

2. De huidige juristengeneratie verwacht bij die titel ‘Over “het recht” en “de rechten”’ het een en ander over objectief recht en subjectieve rechten. Objectief, in de maatschappij geldend recht, te vinden in wetten, verdragen, rechterlijke beslissingen, rechtsgeleerde geschriften. Subjectieve rechten van mensen zoals: grondrechten (bijvoorbeeld recht op het eigen leven, het eigen lichaam), politieke rechten (bijvoorbeeld het parlementaire kiesrecht), vermogensrechten (als eigendom, of aanspraken uit overeenkomsten of uit andermans onrechtmatige daad) enzovoorts.

Maar Multatuli, echt geen jurist, was met ‘objectief’ en ‘subjectief’ nog niet vertrouwd. In 1871-11 jaar na het verschijnen van de Havelaar - somt hij een paar in zijn leven in zwang gekomen woorden op: bluf, type, humor, genie. ‘“Bepaald” is jonger. Een der nog jongere is “intens” om nu van “objektief” en “subjek-

[p. 760]

tief” niet te spreken...’ (Over specialiteiten, blz. 11). En in het eerste deel van Millioenenstudien uit 1873 gebruikt hij ‘objektief’ als synoniem voor ‘concreet’. Wie een vraag voorlegt aan iemand met minder ontwikkeling of kennis moet zich wachten voor het doen van abstracte vragen. ‘Hy moet - o goden, hoe vermyd ik 't vreeselyk woord, den hedendaagschen ploertenvloek? - hy moet vooral objektief zyn.’ (4e druk, blz. 127).

Nee, Multatuli dacht bij dit lemma in de inventaris van Sjaalmans pak aan iets anders.

3. Multatuli steekt zijn weerzin tegen juristen en rechtsbedrijf niet onder stoelen of banken. Zo zegt Havelaar over de deurwaarder, die zich elke morgen moet opmaken ‘om dien dag eens terdeeg zyn plicht te doen... God, welk een plicht! Hoe moet dat (...) hart er uitzien.’ (Elfde hoofdstuk). Zo maakt hij in 1872 (Idee 972) bij de dood van een van zijn liefste vijanden, Thorbecke, 107 grafschriften in een stijl die het midden houdt tussen de Schoolmeester en Edmond Rostand; nummer LVI luidt:

In deze kist
Ligt 'n vrind van van Twist,
Oók 'n jurist!

Toch aanvaardt Multatuli, dat er in de samenleving orde moet zijn. We hebben ‘in sommige gevallen aan zeker vertrouwen op konventioneele bevoegdheid behoefte (...) omdat de maatschappelyke orde soms vereischt dat 'n twyfelachtige zaak op wettelyke wys worde vastgesteld’. Daarom verbiedt de wet de rechter om recht te weigeren: hij mag zijn oordeel niet opschorten, ‘hy is eens-vooral veroordeeld tot weten. (...) 'n Rechter is verplicht zich te houden voor alwetend en onfeilbaar, of... zich aantestellen alsof hy zich daarvoor hield.’ (Over specialiteiten, blz. 86).

Multatuli respecteert deze macht van het recht ook: ‘Het gehoorzamen aan de Wet, en zelfs - tot in zekere mate - ook 't nakomen van sommige onbeschreven gebruiken, (is) plicht’ (Idee 923). Maar wél schieten de rechters lelijk tekort. Ze gaan, om zich te dekken, al te gemakkelijk met de meerderheid meeliggen (Idee 784, 786). Toch mag juist de rechter zich niet laten meeslepen door ‘den stroom der gemeene begrippen’, moet hij blijven onderscheiden (Idee 448).

Een blad voor de mond neemt Multatuli niet. De beslissing tussen goed en kwaad is vaak ‘opgedragen geweest - en waarom zou 't nu anders wezen? - aan onbekwame, aan bevooroordeelde of zelfs aan omgekochte rechters’ (Idee 922). Multatuli ziet hier niet zozeer op individuele baatzucht of eigenbelang van magistraten als wel - in de taal van onze tijd - op het systeem. In de zeventiger jaren lieten Bram en Freek in de kostelijke finale van hun musical Een kannibaal als jij en ik het anti-koor van psychiater Bom Duiten en de zijnen zingen:

Wij staan voor het systeem, wij staan áchter het systeem
Het systeem is als een vader en een moeder
het leert je leven en verlicht de druk
het zal je tegen de ander en jezelf behoeden
het systeem is de weg naar het geluk.

Multatuli's koor, dat zijn de advocaten en ‘officieren en niet-officieren van justitie, (...) voorzitters, leden, gerechtsboden, griffiers... (al) den omhaal die 'r leeft van ons duur en verknoeid recht’ (Idee 448).

Ons verknoeid recht: voor Multatuli is de wet een garantie tegen de zeden. ‘De bewoners van 'n land zyn niet vry of onvry door de wet. De maat van vryheid wordt bepaald door de zeden’ (Idee 189). ‘Geen wet was ooit zoo kleingeestig en barbaarsch als de Zeden.’ De zeden voegen aan tijdelijke gevangenisstraf levenslange verachting toe. De wet spreekt van ingezetenen, de zeden van onderdanen. ‘De wet beschermt het huwelyk in z'n burgerlyke gevolgen... de zeden maken van 't huwelyk 'n godsdienstigen, zedelyken - dat is: zeer onzedelyken - band’ (Idee 192).

Maar de wetgever schiet tekort. ‘'t Is 'n wet-

[p. 761]

gever niet geoorloofd, verkeerd begrepen te worden’ (Idee 339). ‘Is 't geen schande, dat men middel heeft gevonden om 't uitleggen van de wet te maken tot een winstgevend beroep? (...) Wat zou er worden (...) van de advokaten, als we wetgevers hadden die in staat waren hun gedachten duidelyk uittedrukken?’ (Idee 340, 341).

Het ziek zit in ‘de rechten’. ‘Reeds de meervoudige vorm verraadt een onzedelyke beteekenis.’ Want we hebben de Romeinen niet nodig ‘om te weten: wat Recht is?’ En hetzelfde geldt voor ‘de gewoonten, sprookjes, wanbegrippen en vooroordeelen (uit) de donkerste dagen der middeleeuwen’ waarop ‘onze wetten, en vooral de omslachtige rechtspraktyk (...) nog altijd gegrond’ zijn of waaruit die althans zijn voortgevloeid (Over specialiteiten, blz. 161, 163). De rechtenstudie is een ‘studie in algemeene onbekwaamheid. (...) Wie slechts advokaat is, is 'n slecht advokaat’ (idem blz. 159). Ook rechters behoren gewoonlijk - ‘grootendeels juist ten-gevolge van hun akademische (op)leiding’ - tot ‘het verstandelyk en zedelyk minst-ontwikkeld gedeelte van de menigte (idem, blz. 153).

‘Debatteerkunstjes’ zouden voor advocaten geen waarde hebben, ‘indien zoo'n praat-specialiteit iemand tegenover zich had, die met eenvoudig gezond verstand en ongekreukt rechtsgevoel begaafd was.’ Maar als specialisten ‘van wat die heeren “de Rechten” gelieven te noemen, doorliepen zy denzelfden akademischen kursus van verstands- en gemoedsbederf...’ (idem, blz. 151, 152).

Ziehier de betekenissen van ‘het recht’ en van ‘de rechten’ bij Multatuli. Recht is een zaak van eenvoudig gezond verstand en ongekreukt rechtsgevoel; maar die worden bedorven door de studie in de rechten.

4. Het gezonde verstand, daarop komt het voor Multatuli aan. ‘Ik ben jurist (...). Ik slaap, leef en sterf met codices en de H. Boeken van 't corpus juris, nec non met 'n beetje toevoegsel van hedendaagsche parlementery./ Best, opperbest! Maar meen niet dat die specialiteit u vrystelt van eerbied voor gezond verstand.’ (Over specialiteiten, blz. 36). Welsprekendheid moeten we ‘aan goochelaars, geestelyken en biologen overlaten. By 't nuchter behandelen van zaken - en dit is (...) voor de balie (...) een vereischte - komt het aan op de zaken-zelf, en niet op de manier waarop deze of gene praatspecialiteit die zaken weet voortestellen.’ (idem, blz. 119).

Maar ‘... wie zal beslissen welk verstand voor gezond mag worden gehouden? Wat is gezond verstand?’ (idem, blz. 175). Voor Multatuli is 't streven naar kennis onze roeping. Het geloven op gezag strookt niet met het gezonde verstand; toch kunnen we het niet zonder deskundigen stellen, maar ons gezond verstand stelt ons gelukkig in staat die kritisch te volgen. Dat geldt ook ten aanzien van juristen ‘wier rechtgevoel tot in 't monsterachtige werd verwrongen door zeer speciale studien in ongerymdheid’ (idem, blz. 184). Dientengevolge ‘heeft de fachmässige beoefening van “de Rechten” ten-allen-tyde en overal schade gedaan aan het Recht’.

Multatuli weet wat er moet gebeuren om daaraan een eind te maken. Men moet in de plaats van de rechten ‘eerbied voor billykheid en gezond verstand (...) verheffen tot... 'n “regel in rechten” en tot den grondslag der “Jurisprudentie” in 'n beschaafde maatschappy’ (idem, blz. 164).

5. Ons recht, onze rechtsbedeling zijn sedert Multatuli's tijd sterk veranderd. Tal van de die veranderingen liggen buiten het bereik van zijn denken en kritiek. Zo hebben wet, bestuur en rechtspraak in onze sociale verzorgingsstaat functies gekregen, waarvan hij nooit heeft kunnen dromen. Andere veranderingen, zoals die in het rechtsonderwijs, hebben Multatuli's kritiek achterhaald. In ‘de rechten’ horen wij geen meervoud meer; we denken niet meer in termen van Romeins, canoniek, oud-Nederlands recht.

Niet alleen de stijl van onze tegenwoordige rechtsgeleerdheid, ook die van onze rechtsbedeling - onze wetgeving, ons bestuur, onze

[p. 762]

rechtspraak - zouden aan Multatuli minder reden tot klagen geven. Want juist de billijkheid en de redelijkheid - de twee grondslagen van het Recht zoals Multatuli dat zag! - moeten sedert Hamaker, Molengraaff, Scholten en Meijers gerekend worden tot de beginselen van ons hedendaags rechtsstelsel. Pregnant treedt dat aan den dag in het nieuwe burgerlijke recht, waarin vooral ook de regels van het vermogensrecht geschoeid zijn op maatstaven van redelijkheid en billijkheid.

Natuurlijk: zo eenvoudig als Multatuli de dingen zag zijn ze voor de jurist niet. Met gezond verstand en billijkheid alleen kom je er niet. Rechtsbeginselen - Multatuli's ‘regels in rechten’ - als billijkheid, vrijheid, redelijkheid, gelijkheid en zo meer zijn regulatieve ideeën, geen rechtstreeks hanteerbare regels. Het zijn aanbevelingen, hoe rechters de regels moeten hanteren, aanbevelingen die vaak in concrete gevallen met elkaar botsen. Vrijheid is vaak vrijheid tot ongelijkheid, gelijkheid gaat vaak ten koste van vrijheid. Redelijkheid en billijkheid kunnen op gespannen voet staan met de zekerheid van recht, de orde die ook Multatuli in de maatschappij onmisbaar achtte.

Zulke tegenstrijdigheden zijn allerminst te betreuren. Want recht is aan voortdurende veranderingen onderhevig, en juist die strijdigheid der rechtsbeginselen laat het recht zonder verlies aan samenhang meegroeien met de veranderende opvattingen en maatschappelijke omstandigheden. A.S. Hartkamp zegt daarover verstandige dingen in zijn Aard en opzet van het nieuwe vermogensrecht (1982, blz. 69).

Is dus met het recht in die honderd jaar alles best in orde gekomen? Vast niet. Ook nu is er werk te over voor kritische geesten met een scherpe pen. Gelukkig laten ze van zich horen. De verschillen in allure daargelaten: in elkanders tijd geboren zou Henc van Maarseveen Multatuli's Idee 192 over het huwelijk hebben gehad, en Multatuli zou hebben getekend voor ‘Het huwelijk de rechtsorde uit’ in het Nederlands Juristenblad van 18 augustus 1984.

Want Multatuli zou over ons huidig recht misschien wat minder ongelukkig zijn, toch zou hij er stof genoeg voor stukjes in gevonden hebben. Hij moest nu eenmaal niets hebben van juristerij en systemen. Ook al zijn ze onmisbaar.