De Gids. Jaargang 147

C. Kelk
Over het wantrouwen op de publieke zedelykheid

De strafwaardigheid van gedragingen veronderstelt de afkeuring daarvan, doch de motieven voor die afkeuring kunnen van zeer uiteenlopende aard zijn. Deze motieven hangen onder meer samen met de vraag, welke ‘rechtsgoederen’ in feite door de respectieve strafbaarstellingen worden beschermd, waarbij rechtsgoederen moeten worden gezien als voorwaarden voor een gezond samenleven, zoals vrijheid, leven, zedelijkheid, fysieke en psychische integriteit, piëteit, medemenselijkheid, enzovoort. Deze waarden verdienen tot de hoogste prijs te worden gerespecteerd, welke prijs onder omstandigheden kan zijn gelegen in een alleszins kostbare, strafrechtelijke ingreep: niet alleen kost deze de samenleving - soms veel - geld, maar ook ‘kost’ deze een psychische, sociale en - soms - fysieke beschadiging van de veroordeelde.

Om een voor velen dicht bij huis gelegen voorbeeld te noemen: de respectering van het eigendom heeft op directe wijze in het civiele recht een vermogensrechtelijke basis, maar in strafrechtelijk perspectief kleeft aan diefstal nog een ‘dieper’ rechtsgoed dat bescherming behoeft; de privacy, de psychische integriteit en andere morele of affectieve waarden kunnen hierbij in hoge mate in het geding zijn en het is de schending daarvan, uitmondend in bijvoorbeeld psychische geschoktheid, die strafrechtelijk wordt verhaald (vergolden). Het motief om diefstal strafbaar te stellen verschilt dan ook sterk van dat om bepaalde onzedelijke gedragingen strafwaardig te achten: niemand - be-

[p. 756]

halve wellicht een notoir geaberreerde masochist - zal gaarne worden bestolen; de strafbaarstelling rust sterk op het motto ‘wat u niet wil dat u geschiedt, gunt dat ook een ander niet’. Op het terrein van de zedendelicten echter kan dit beduidend anders zijn. De zedendelicten omvatten in hun totaliteit een breed scala van menselijke handelingen, die variëren van fysiek geweld - maar dan uiteraard in sexualibus - tot dierenmishandeling (zie de artikels 239-254 Wetboek van Strafrecht). Daarin neemt de schending van de publieke zedelijkheid een zeer eigen plaats in. Hierbij valt vooral te denken aan de zogeheten openbare schennis van de eerbaarheid en pornografie. De criminoloog Nagel stelt dat deze misdrijven zich richten tegen ‘de openbare kuisheid’ en dus nog niet tegen de zedelijkheid zelf. Met andere woorden: het geschonden rechtsgoed is gelegen in de sfeer van ‘respect voor de menselijke schaamtegevoelens’.

In de discussies over de ratio van de strafbaarheid hiervan is van feministische zijde een nieuw element aangebracht: het eenzijdig ondergeschikt maken van het vrouwelijk lichaam ten behoeve van manlijke lustgevoelens in geschrift, beeld, gebaar en daad als symptoom van het verwerpelijke manlijke superioriteitsdenken in onze samenleving. Anderzijds kan niet worden ontkend, dat het lichaam van mannen en knapen aanzienlijk in betekenis is toegenomen op het terrein van prostitutie, pornografie et cetera. Nieuwe vormen van onderschikking? Het is duidelijk, dat mét de introductie van de openbaarheid als essentieel bestanddeel van het delict, tevens de noodzaak rijst om te interpreteren welke gevoelens onder ‘de mensen’ publiekelijk dienen te worden gespaard. Het gaat bij strafbaarstellingen immers om de protectie van specifieke rechtsgoederen. De bedoelde interpretatie van menselijke gevoelens heeft aan de Hoge Raad in de loop der tijden al veel hoofdbrekens gekost: hoever moet men gaan om te spreken van ‘openbare schennis’ van de eerbaarheid? Waar is de grens van de ‘aanstotelijkheid’ voor de eerbaarheid, die bepaalde uitingen tot strafbare pornografie maakt?

Wat dit laatste betreft is zelfs wel betoogd - ongeveer twintig jaar geleden - dat ook ‘indirecte’ aanstoot denkbaar is, dat wil zeggen dat een meerderheid van de mensen aan een bepaalde voorstelling niet voor zichzelf aanstoot neemt, maar dit uitsluitend doet ‘uit naam van een respectabele minderheid’, als het ware door plaatsvervangend voelen. Thans is de teneur van de jurisprudentie heel wat realistischer: er is geen sprake van aanstotelijkheid in de zin van de wet, als een filmvoorstelling uitsluitend toegankelijk is voor mensen boven de achttien jaar en men bij de ingang op ondubbelzinnige wijze wordt gewaarschuwd voor het précaire karakter van de film.

We raken hier de kern, namelijk dat we alleszins te maken hebben met wat in de wandeling wel wordt genoemd ‘cultuur-gevoelige’ delicten. Een afbeelding, die in de ene periode of op de ene plaats de hoogste graad van obsceniteit wordt toegedicht, is in een andere periode of elders wellicht te scharen onder zuiver ‘erotisch realisme’. Het kan toch niet de bedoeling zijn kunstwerken, van welke aard dan ook, waarin op enigerlei wijze de erotiek esthetische vorm krijgt, tot pornografie te verklaren. Maar soms is het ondoenlijk de grens met het ontoelaatbare, het onsmakelijke scherp te trekken. Wat hic et nunc vuns exhibitionisme heet, kan onder andere omstandigheden het karakter van reine ‘naaktcultuur’ of ‘naaktrecreatie’ hebben. De omstandigheden zijn natuurlijk altijd van doorslaggevende betekenis voor onze waardeoordelen: het gaat in het leven nimmer om blote feitelijkheden, maar altijd om de inbedding daarvan in een context. Ware het anders, dan zou het seksuele verkeer binnen de veilige omheining van de eigen slaapkamer pure ontucht zijn en zou de spieder door het sleutelgat een beroep kunnen doen op de schennis van zijn eerbaarheidsgevoelens.

Neen, in het strafrecht staat bij de beoordeling van de merites van een misdrijf centraal de bedoeling van de dader in het licht van de om-

[p. 757]

standigheden: uit dit complex moet worden afgeleid of het te beschermen rechtsgoed daadwerkelijk in het gedrang is gekomen. En ziedaar het moeilijk oplosbare probleem: in dit verband is het rechtsgoed uitermate diffuus en niet zelden zelfs intern tegenstrijdig. Wij stuiten immers op de diepere motieven van de mens, zowel degene die de openbare zedelijkheid schendt, als degene die in zijn of haar schaamteof eerbaarheidsgevoelens wordt gekwetst. Er hoeft nog bij lange na geen sprake te zijn van een dubbelmoraal, als men constateert dat menig gevoel in deze sfeer een zekere graad van ambiguïteit kent. Een acuut schaamtegevoel kan heel wel gepaard gaan met geïntrigeerdheid en zinnelijke prikkelingen: ik sta niet persé in voor de wellust waarmee justitiële ambtenaren mogelijk soms een partij pornografie in beslag nemen.

Wie zich op het strand of in de duinen uitkleedt om zich over te geven aan de natuurkrachten van water, zon en wind, mag zich een bevrijd natuurliefhebber voelen, maar dit behoeft in genen dele uit te sluiten dat hij tegelijkertijd het in deze staat door anderen aanschouwd worden als hoogst opwindend ervaart, en dat enige mate van exhibitionisme daaraan dus niet vreemd is. ‘Hanig’ gedrag van mannen op het naaktstrand is geen onbekend verschijnsel. Doch voor een veroordeling wegens exhibitionisme zijn wel zeer uitgesproken omstandigheden noodzakelijk: specifiek als exhibitionisme wordt opgevat het tonen van geslachtsdelen aan anderen door een overigens geheel gekleed manspersoon. Het ‘slachtoffer’ van een zodanige exhibitie lijkt - ik spreek nu niet over de zeer geschokte jonge meisjes - in sommige gevallen evenmin van dubbelslachtige gevoelens gespeend te zijn: menig politieman zal kunnen beamen, dat in het verleden, toen aangifte veel vaker werd gedaan, hoogst verontwaardigde aangeefsters van hen aangedaan exhibitionisme zich veeleer geprikkeld dan gekwetst toonden, hetgeen de vehementie van hun reactie uitsluitend ten goede kwam; frustraties over het eigen (gebrek aan) liefdeleven vormen gemakkelijk een prikkel tot verontwaardiging. Ook al zou er van rancunes in het geheel niet zijn te spreken, dit betekent nog allerminst dat het slachtoffer in een dergelijke confrontatie ‘zin’ behoeft te hebben; zij kan er op dat moment heel wel een gruwelijke aversie van hebben, zonder dat zij dit op zichzelf als schending van een taboe, dus als een soort heiligschennis, veroordeelt. Men zou het dan veeleer als een smakeloze en ongepaste schending van de privacy moeten zien. Zo gebeurt het meer dan eens dat in de tram of trein een passagier volkomen onverwachts van onder zijn jas een medepassagiere met de aanblik van zijn penis ‘overvalt’. Juist dit shock-effect verschaft hem de zo begeerde seksuele prikkeling. Doch hoeveel ongevraagde confrontaties zijn er niet dagelijks, die ons in onze esthetische gevoelens of in onze privacy kunnen kwetsen? Eenieder, die wel eens in een restaurant naast een uiterst onsmakelijk etend iemand heeft gezeten zal zulks hartgrondig bevestigen. En dan te bedenken, dat vroeger meer dan eens exhibitionisten, na een gevangenisstraf, werden overgehaald zich te laten castreren!

In zijn algemeenheid echter is de lichamelijke naaktheid, althans buiten de grenzen van de officiëel toegestane openbaarheid daarvan, nog met een vrij sterk taboe omgeven, ondanks vrijmoedige tv-uitzendingen, fototentoonstellingen en een ruimschootse verspreiding van porno-achtige lectuur. Er is en blijft in deze een drang tot verhulling, bedekking, terughoudendheid en heimelijkheid te signaleren, al is het soms maar een zweem daarvan. De achtergrond lijkt moeilijk grijpbaar en is daarom niet makkelijk te formuleren: de in het geding zijnde ‘eerbaarheid’ vertegenwoordigt volgens de strafrechtsgeleerde Pompe ‘een hoge menselijke waarde, gelegen in het geslachtelijk vermogen’. Naaktlopen moge onder omstandigheden opgevat worden als schending hiervan, maar mét Pompe vraag ik anderzijds: is dit óók in strijd ‘met de eerbied, die wij aan de mens in zijn seksueel vermogen verschuldigd zijn?’ Het blijvend taboe moet zich, dunkt me, wel laten ver-

[p. 758]

klaren uit angst en onzekerheid en uit cultureel bepaalde onwennigheid. Wij schijnen soms meer dan we zelf beseffen bevangen te zijn door onzekerheid over het uiterlijk en de potentie van het eigen lichaam, hetgeen zich manifesteert in angst om zulks in anderen te ervaren. Zo ontstaat een schemerachtige gevoelsuitwisseling over wat ik voel, dat anderen voelen dat ik voel, tot aan gevoelens van verleiding toe, die men het liefst geneigd is af te dekken. Wellicht komt de handhaving van het taboe in een aantal opzichten zelfs meer tegemoet aan onze intiemere wensen en begeerten dan een algehele verlating daarvan: niets is zo prikkelend en tevens zo veilig als de eigen fantasie, al moet deze natuurlijk wel gevoed worden.

Hoeveel broekjes, hoeveel bikini's en hoeveel andere kledingstukken zijn in de loop van de tijd niet heimelijk weggedacht? Hoeveel voluptueuze lichaamswelvingen zijn niet uit de textiel gefantaseerd en opgeblazen tot schier onmenselijke proporties? Vanuit deze ogenschijnlijk tegengestelde belevingswereld bezien, wordt door de openstelling van naaktstranden en door het toelaten van pornografie in zekere zin onrecht gedaan aan een belangrijk aspect van de gecompliceerde menselijke lustbeleving: de zelflust, het ‘zich steeds toeëigenen’ van lusten, zonder dat deze - objectief gesproken - worden opgedrongen. Dit vormt mijns inziens het meest vitale levenselixer van de mens, waar waarschijnlijk geen enkele blote presentatie tegenop kan. Het laatste is zeker niet onbelangrijk: naast prikkeling bestaat ook gezonde nieuwsgierigheid, welke evenzeer bevrediging behoeft. De prikkeling is doorgaans groter bij een staat van bijna gehele ontkleding dan bij een van algehele ontkleding: dit wijzen ook nudistische ervaringen uit. De angst van veel mannen om op het naaktstrand een erectie te krijgen, blijkt meestal misplaatst te zijn. Of dit ook onverkort voor de geklede voyeurs geldt, zou ik niet weten; zij participeren niet zelf. Vrijgeving van pornografie draagt zeker bij tot zelfbevrediging en tot bevrediging van de primaire nieuwsgierigheid, hetgeen zonder twijfel veel frustraties zal voorkomen of mitigeren.

De strafbaarheid van openbare schennis van de eerbaarheid en van pornografie is intussen verre van werkelijk verklaard. Hier lijkt veeleer als motief te gelden een motto als: ‘Wat u graag wilt dat u geschiedt, gunt dat vooral een ander niet’. Het getuige (moeten) zijn van eens anders lustbeleving wekt immense jaloezie, tegen welk gevoel wij ons blijkbaar willen indekken. Het is de vraag of dit een geldig motief voor strafwaardigheid is. Ontegenzeggelijk kan doorbreking van een dergelijk taboe, met alle onderliggende menselijke roerselen vandien, niet worden geforceerd, maar het gaat aan de andere kant wel ver, wanneer het strafrecht dit taboe, dat over de gehele linie evident in omvang is afgenomen, zou blijven ondersteunen. Hypocrisie en preutsheid beschermen mensen ontegenzeggelijk tegen hun eigen ingewikkelde gevoelens, maar behoeven niet rechtens te worden gesanctioneerd.

Ondanks een actuele herwaardering door de Adviescommissie-zedelijkheidswetgeving, de commissie-Melai, van de zedendelicten, zoals deze in 1911 door de zedenmeester minister Regout werden geformeerd ter sauvering van de burgermoraal, lijkt een algehele ‘decriminalisering’ op het terrein van de publieke zedelijkheid voorlopig nog niet rondborstig te worden geaccepteerd; toch schijnt het parlement de pornografie uit het wetboek van strafrecht te willen schrappen. De vrouwenbeweging benadrukt sterk het misbruik van de vrouw, dat in dit verband zou worden gehonoreerd, terwijl recentelijk ook meer bekend geworden is over het misbruik van minderjarigen, soms zéér jeugdigen, in het kader van de keiharde ‘pornoindustrie’. Dit maakt het probleem er inderdaad niet eenvoudiger op. Het is echter de vraag of dergelijk misbruik, vaak gepaard met geweld, door de strafbaarheid van pornografie zal worden voorkomen. Daartoe dienen andere (soms strafrechtelijke) wegen te worden bewandeld. Daarnaast bestaat er veel ‘softe’ pornografie. Deze verbieden stimuleert zowel het taboe als de dubbelmoraal. Om nog een keer

[p. 759]

met Nagel te spreken: waartoe heeft men zijn zinnen anders dan om te worden geprikkeld?

Daar is tenslotte het verhaal van de man, die de politie belt teneinde in te grijpen in een voor hem onverteerbaar onzedelijk tafereel. De politie arriveert gretig en ziet niets. De man neemt de politie mee naar zijn slaapkamer, wijst naar de stevige klerenkast aldaar en meldt dat men, boven op de kast gezeten, precies kan kijken in de slaapkamer van de buren, alwaar zich het pikante toneel, dat de aanleiding van zijn zedelijke verontwaardiging vormt, afspeelt. Deze man zal zich nooit een voorstander tonen van de afschaffing van de slotenmakers, omdat hij daarmee openlijk zou erkennen gaarne ‘per abuis’ bepaalde deuren op het moment suprême te openen, terwijl hij zo wél kan verzwijgen, dat hij het sleutelgat node zou missen. Om het slot van de kuisheidsgordel hoeft hij zich ook al niet te bekreunen, aangezien dat reeds eeuwen is afgeschaft, wellicht ingegeven door een oude waarheid: ‘geen schoner gewaad, dan een zedig gelaat’.

(Hij wil, geloof ik, de slotemakers afschaffen. Ik ben er tegen. - Droogstoppel.)