De Gids. Jaargang 147

Roel van Duijn
Over epidemisch bederf in staathuishoudingen

Houthandelaren, pas op, uw handel verzuurt. U bent onder de ondernemers een bijzondere categorie die als een der eersten dát bederf in de economie aan den lijve ervaart, dat het gevolg is van de ecologische epidemie. U wordt als soort evenzeer als de ruwe den en de douglasspar met uitroeiing bedreigd.

Natuurprodukten, of het nu om vloerbedekking of om goed voedsel gaat, worden steeds duurder. Hout vormt daarop geen uitzondering. Hoewel Holland Houtland schijnt te betekenen, moet deze grondstof van ver komen en wordt de voorraad beperkter. Dat wisten we al sinds het Rapport van de Club van Rome (1971) en de - ook al beperkt geraakte voorraad - calvinisten onder ons weten het al sinds Calvijns Institutio (1536). Maar dat de voorraad levend hout in Europa zo sterk dreigt te slinken, dat is sinds de manifestatie van het verschijnsel ‘zure regen’ de schrik van de dag geworden. Zal de prijs van een houten vloer - eens het met zand geschuurde symbool van eenvoud - binnenkort die van een marmeren oppervlak overstijgen?

Een korte bestandsopname van het Europese bos. In 1982 meldde het Bundesministerium für Ernährung, Landwirtschaft und Forsten dat in de Bondsrepubliek 560.000 hectare bos door luchtverontreiniging en zure regen was aangetast. Het jaar 1983 bracht geen geruststelling. Een verviervoudiging van de schade kwam aan

[p. 737]

het licht: 34,4% van het Westduitse bos was toen, in verschillende gradaties, aangetast. Rekening wordt nu gehouden met het volledig verlies van de helft van het bos in dat land. Als er geen ommekeer komt in het milieubeleid is het afsterven van de Scandinavische bossen, na de meeste meren, een kwestie van tijd. De eerste berichten over de gevreesde symptomen in Zuid-Zweden zijn al binnen. In Nederland lijden vrijwel alle bomen onder de verzuring van lucht en bodem. Volgens de normen die men in de Bondsrepubliek hanteert is meer dan 90% van ons bos aangetast. Steeds meer bomen worden, volgens recente mededelingen van Staatsbosbeheer, aangetast door de schimmel Lotsnot. Deze schimmel, die vroeger geen kwaad deed, vreet nu op grote schaal de haarwortels aan. Met als snotlottig gevolg dat de aangevreten bomen op den duur sterven.

Over de toekomst van de bomen praten leidt dus snel tot minder vrolijke gesprekken. Toen ik, begin dit jaar, voor een tijdje benoemd werd tot redacteur van het bomentijdschrift Global Forest werd ik geconfronteerd met de vraag hoe zo'n tijdschrift niet te laten vervallen tot een blad voor overlijdensadvertenties en ziektebeschrijvingen van bomen. De hoofdredacteur, die al langer met dat bijltje hakte, drukte me al de eerste dag op het hart dat niet in elk nummer de ramp van de ontbossing in z'n volle omvang geschilderd kon worden. Dat zou het blad onleesbaar maken. Nee, elk nummer moest hoe dan ook opwekkende artikelen bevatten over herbebossingsprojecten. Een verstandig redactiebeleid, maar het tekent de toestand: waarin bosdeskundigen zichzelf uit wanhoop verplichten tot optimisme.

Houthandelaren, al in de middeleeuwen importeerde u hout in de lage landen. Al de paal waarmee de poort van Den Briel gebeukt is, is naar alle waarschijnlijkheid door uw voorgangers uit Zweden aangesleept. Maar nog nimmer in de geschiedenis is uw produkt zó in gevaar geweest als nu. Geen zeerovers of bosbranden kunnen ook maar in de verte het gevaar van de verzuring benaderen.

Natuurlijk worden er pogingen in het werk gesteld om het kwaad te bestrijden. Niet alleen door Greenpeace en andere groenen. Ook de regeringen - degenen dus onder wier verantwoordelijkheid steeds meer olie en kolen worden verbrand, steeds meer vee op steeds kleinere oppervlakten hun ontlasting doen - zoeken in de vestibules naar een geschikte paraplu.

Onze eigen minister Winsemius wil jaarlijks 800 miljoen gulden uitgeven om aan het eind van deze eeuw de uitstoot van zwaveldioxyde (draagt vijftig procent bij aan de verzuring), stikstofoxyde (twintig procent) en ammoniak (dertig procent, afkomstig van de bio-industrie) gehalveerd te hebben. Dat is te weinig, zeggen milieuspecialisten zoals die van de Stichting Natuur en Milieu, om het bossterven te doen ophouden. En ook in verhouding tot het programma van de regering in Bonn is het een slap opzetje. Bonn wil over 10 jaar vijf maal zo scherpe normen in werking hebben als Den Haag. Maar of het plan-Winsemius uitgevoerd zal worden, is zelfs nog de vraag. De werkgeversorganisaties vno en ncw (bij wie de houthandel blijkbaar geen eerste viool speelt) maken er heftig bezwaar tegen. Zij voeren aan dat het beleid van Winsemius in werkelijkheid meer zal gaan kosten, ‘wel twee miljard gulden per jaar’. En wie zal dat betalen? Mij lijkt dat dat volgens het principe de-vervuiler-betaalt gefinancierd zou moeten worden, door middel van een heffingenstelsel. Maar daartegen wordt al bij voorbaat door de genoemde werkgeversclubs geageerd. Een langdurig en kortzichtig gevecht, waarvan nu al vaststaat dat onze gebladerde vrienden er de verliezers van zullen zijn.

Een lastige omstandigheid - die door de grote verzuurders in ons land niet ongaarne wordt benadrukt - is dat driekwart van de zwaveldioxyde die in ons land neerslaat, uit het buitenland afkomstig is. Geen reden om dan maar de Nederlandse raffinaderijen te ontzien, zoals Winsemius doet, maar een reden te meer om tot een krachtig Europees beleid tegen de zure regen te komen. Dat is ook de mening van een

[p. 738]

meerderheid in het Europees Parlement, die in machteloze welwillendheid een motie-Muntingh aanvaard heeft waarin ernaar gestreefd wordt de uitworp van zuurvormende stoffen binnen vijf jaar tot de helft terug te brengen. Maar wat gebeurt er met zo'n motie? De Europese Commissie gaat erop studeren, om concrete voorstellen aan de oppermachtige Ministerraad te doen. Een eerste voorstel is gedaan: in 1992, dus over acht jaar, moeten alle auto's die worden geproduceerd geschikt zijn voor het gebruik van loodvrije benzine om met behulp van katalytische naverbranders de uitworp van stikstofoxyde te kunnen beperken. Een weinig ambitieus voorstel. Maar bovendien stuit het op weerstand van autoproducerende naties zoals Frankrijk en Italië. Het nationale spel van mooie regeringsverklaringen die uiteenspatten op de rotsvaste macht van economische belangengroepen herhaalt zich op Europees niveau. Een ontwerp-richtlijn voor beperking van luchtverontreiniging door grote vuurhaarden heeft het tot dusver bij de ministerraad niet gehaald. De angst voor Europees verlies aan concurrentiekracht ten opzichte van de vs en Japan maakt ons werelddeel machteloos tegenover de verzuring.

Op wereldschaal is de verzuring geworden tot speelbal van de diplomatie der grootmachten, vergelijkbaar met de bewapening. Om de vs te overtroeven hebben Rusland, de ddr en Bulgarije deelgenomen aan de internationale conferentie te München, deze zomer. Daar hebben ze verklaard ernaar te willen streven dat in het midden van de negentiger jaren de grensoverschrijdende zwaveldioxyde met dertig procent wordt verminderd. Dat mag ook wel, want in Rusland is al vastgesteld dat de oogst vermindert als gevolg van de verzuring. De vs heeft niets beloofd; Reagan vindt dat hij op dit punt al voldoende gedaan heeft. De Zuideuropese landen hebben zich evenmin op welke harde afspraak dan ook willen vastleggen. Noch is dat het geval met Engeland en Hongarije. De conclusie is dan ook dat er geen sprake van kan zijn dat de verzurende luchtverontreiniging binnen vijf jaar zo wordt teruggebracht als het Europees Parlement wil. Het zou al meevallen als de uitworp dan niet vermeerderd is.

Houthandelaren, u heeft een schitterend produkt te verliezen. Als de uitworp van zuurvormende stoffen niet met strenge hand wordt teruggehouden in de jaren die voor ons liggen, dan zal de houtoogst in Europa sterk gereduceerd worden. Verzuurde bomen zullen heel moeilijk vervangen kunnen worden. Het jonghout zal in de verzuurde grond groeien zoals kinderen met een gebrek aan schildklierhormonen: het blijven dwergen. De houthandel, die ook al wordt geconfronteerd met het zeer ernstige probleem van de kaalslag in de tropische wouden, dreigt in het begin van de volgende eeuw te verschrompelen tot een bedrijfstak die alleen nog aan de upper ten kan leveren. Een nieuwe ziekte in de economie zal zich verbreiden: algehele en chronische houthonger.

Behoud van het bos in Europa is tegelijk een gematigde én een allereerste eis. Niet alleen voor de houthandel; maar de houthandel vertegenwoordigt wel een zeer algemeen belang. Het gaat niet alleen om het redden van een prachtig natuurprodukt. Het gaat om het behoud van goed werk en in laatste instantie om het voorkomen van een epidemisch bederf in de Europese staathuishoudingen.

Het eerste dat u als Houtbond zou kunnen doen is er binnen het vno en andere werkgeversorganisaties op aandringen dat het anti-verzuringsbeleid niet afgezwakt, maar juist aangescherpt wordt. Niet ondanks, maar juist terwille van het zinvolle deel van de Nederlandse economie. Goed ondernemerschap is allang niet meer alleen geld verdienen; goed ondernemen is rekening houden met maatschappelijke normen. Met een actief stand punt ter verdediging van de houteconomie op langere termijn zou de Houtbond overigens niet de allereerste ondernemersorganisatie zijn die van het woord ‘milieuvriendelijk’ geen aanfluiting maakt. De Stichting memo, voor Mens- en Milieuvriendelijk Ondernemen, ging bijvoorbeeld al voor.

[p. 739]

Houthandelaren, u hebt veel te verliezen. Daarom is het niet voldoende om bij te dragen aan een beleid dat er uitsluitend op gericht is zuurvormende stoffen weg te vangen. Zelfs al zouden we er in slagen alle zwaveldioxyde op te vangen, dan vormen er zich geweldige bergen gips en ander materiaal die weer andere milieuproblemen oproepen. De produktie van al die zuurmakende stoffen moet zoveel mogelijk worden vervangen door andere produktieprocessen. Zuurvormende stoffen ontstaan uit energie-opwekking door verbranding van fossiele brandstoffen, het autoverkeer en de bioindustrie. Deze drie veroorzaken grotendeels de verzuring. Voor alle drie moeten op grote schaal alternatieven worden ontwikkeld.

Die alternatieven bestaan. Technici, economen en ondernemers hebben ze de laatste jaren uitgetest. Windmolens wekken elektriciteit op en bij wat meer politieke wind in de wieken wacht hun een miljardenmarkt. Zonneboilers kan men tegenwoordig in de meeste huizen laten installeren. Witkarren en Stirlingmotoren wachten alleen op wat extra stimulansen. Biologische landbouw en veeteelt hebben al langer bewezen een goed alternatief te zijn en hebben alleen meer steun van consumenten en politici nodig. Al die dingen kunnen - er is alleen macht en voorstellingsvermogen voor nodig om ze grootscheeps ingang te doen vinden en zodoende de oorzaken van de cultuurramp die ‘zure regen’ heet weg te nemen. Andere alternatieven zijn allang gesneden koek, maar verwezenlijken zich onvoldoende. Neem het openbaar vervoer. Het draagt veel en veel minder bij aan de zure regen dan het autoverkeer. Bij massaal gebruik ervan zou de hele strijd over loodvrije benzine tot een aardigheidje voor estheten teruggebracht kunnen worden. Waarom doen regering en bedrijven niet alles wat mogelijk is om deze alternatieven tot ontplooiing te brengen? En toch: windmolens, zonneboilers, Stirlingmotoren, biologische landbouwprodukten, trams en treinen redden, houthandelaren, uw schat.

Voorstanders van kernenergie trachten die produktiemethode nu als dé oplossing voor het zure-regen-vraagstuk te presenteren. Het is hier niet de plaats om alle bezwaren van deze technologie, die zich het adjectief ‘vreedzaam’ toegeëigend heeft, nog eens op een rijtje te zetten. Maar wel om erop te wijzen dat de Westduitse professor Günther Reichelt onlangs een studie gepubliceerd heeft waarin hij met behulp van landkaarten het verband aangetoond heeft tussen industriële concentraties en de schade aan de bossen. In de heersende windrichting achter de diverse schoorstenen kon een ‘schadeschaduw’ geconstateerd worden. Het is Reichelt daarbij opgevallen dat er in de onderzochte bossen bepaalde ‘eilandjes’ zijn waar de schade aanzienlijk ernstiger is dan elders. Reichelt kon niet anders dan een verband leggen tussen bosschade en kerncentrales. Nee, zegt hij, kerncentrales veroorzaken geen zwaveldioxyde, maar ze lozen wél radio-actieve gassen die de schadelijke werking van zwaveldioxyde en andere stoffen versterken.

Houthandelaren, uw hout heeft het kenmerk van het ware. Het krimpt en groeit, kraakt en krult, kromt en gromt, buigt en straalt. Hout leeft en vergaat. Hout is eindig en dus eeuwig.

(Rede voor de Nederlandse Houtbond, 12 september 1984 te Rotterdam)