De Gids. Jaargang 147

[p. 733]

J. Goudsblom
Over ebbe en vloed der beschaving

De verhandeling over ‘ebbe en vloed der beschaving’ heeft Multatuli nooit geschreven, en dat is niet verwonderlijk, want het beeld in de titel is weinig gelukkig gekozen en bovendien on-multatuliaans.

Menno ter Braak heeft polemiek en scepsis eens getypeerd als vloed en eb van een bepaald temperament. Dit is een direct herkenbare vergelijking. Maar een beeld dat past bij ‘een bepaald temperament’ hoeft nog niet op te gaan voor iets zo veelomvattends en ingewikkelds als ‘de beschaving’.

Er zijn in de ontwikkeling van ‘de beschaving’ ongetwijfeld perioden te onderscheiden waarin het beschavingsproces versnelde in een bepaalde richting, of stagneerde, of van richting veranderde. Het is echter onwaarschijnlijk dat deze perioden elkaar afwisselden met de regelmaat van eb en vloed, en nog minder waarschijnlijk is (wat het beeld eveneens suggereert) dat telkens dezelfde toestand weer terugkeerde. Ook als we, uitgaand van een bepaald beschavingsideaal, op zoek gaan naar tijden van bloei en verval zullen we zelden zo'n fraaie eb-envloed beweging ontdekken.

Voor Multatuli betekende ‘beschaving’ in de eerste plaats een ideaal. Dit ideaal sprak voor hem zozeer vanzelf dat hij, voor zover ik weet, nooit omstandig heeft uitgelegd wat hij er onder verstond. Het ging hem meer aan het hart dat zijn tijdgenoten zich er zo weinig aan gelegen lieten liggen. Toen hij het idee noteerde dat ‘de beschaving’ perioden van eb zou kennen, heeft hij zeker gedacht aan het Nederland van zijn dagen.

Maar ook van het in Europa in het algemeen bereikte peil van beschaving had hij geen hoge dunk. Zo merkte hij al in de Max Havelaar op hoe ver ‘de blanke dikwerf van ware beschaving verwijderd is’. In 1875 voegde hij hieraan een noot toe waarin hij er op wees ‘hoeveel boekerigheid en konventie er schuilt onder onze opvatting van 't woord: beschaving’. De Europeanen staan er niet bij stil dat allerlei gewoonten die zij voor beschaafd houden door anderen beschouwd worden als zeer onbeschaafd.

Deze ontboezeming, toegelicht met enkele treffende voorbeelden, vertoont enige gelijkenis met wat in de moderne ethnologie ‘cultureel relativisme’ heet. De gelijkenis is echter slechts oppervlakkig, want Multatuli was, waar het de beschaving betrof, allesbehalve relativist.

Hij was er alleen van overtuigd dat de Europeanen het woord ‘beschaving’ vaak ijdel gebruikten en de eer opeisten voor een ideaal dat ze in de verste verte niet bereikt hadden. Vandaar zijn hoon voor de ‘voor hoog geld gehuurde, welgewapende colporteurs van Nederlandse beschaving en verdere deugden’ in Nederlands-Indië, en vandaar zijn voorstel ‘of't niet tyd wezen zou een aziatische zendingszaak in 't leven te roepen, tot beschaving en verlichting van de Nederlander’.

Dit sarcasme betekende echter niet dat hij het ideaal van ‘beschaving’ afwees. Integendeel. Hij schrijft met afschuw over het gebrek aan beschaving van het volk op de Amsterdamse kermis, dat zich te buiten gaat aan drankmisbruik en plat vermaak. En hij is nog somberder gestemd over de Nederlandse soldaten in Indië, die de dorpen die zij veroverd hebben plunderen en in brand steken. Zulk gedrag wijst op een lage stand van beschaving - niet alleen bij de kermisgangers en de soldaten, maar ook bij de elite van dominees, kooplieden en officieren die in hun eigen benepenheid het volk geen andere kansen en geen beter voorbeeld geven.

Het ideaal van ‘beschaving’ werd door de Europeanen met voeten getreden, en slechts een enkeling zoals hijzelf deed zijn best om het te verwezenlijken. Maar in de toekomst, ook daarvan was Multatuli overtuigd, zou het veel algemener worden nagestreefd. Nog leven we, zo schreef hij in Idee 364, in de vlegeljaren van

[p. 734]

de mensheid; maar de lezer die in later eeuwen zijn geschriften ter hand neemt zal zich niet meer kunnen voorstellen tegen hoeveel bijgeloof, domheid en bekrompenheid hij, Multatuli, ten strijde heeft moeten trekken.

Hij stond in deze strijd trouwens minder alleen dan hijzelf graag beweerde. Ook bij andere grote Europese schrijvers uit de tweede helft van de negentiende eeuw komen we de combinatie tegen van kritiek op het beschavingspeil van de eigen tijd samen met een toekomstvisie vol vertrouwen. Een ontroerend getuigenis hiervan is Tsjechovs verslag van zijn reis naar het ballingsoord Sachalin, waarin hij schrijft ervan overtuigd te zijn ‘dat men over 50-100 jaar onze levenslange gevangenisstraffen met dezelfde verbijstering en met hetzelfde schaamtegevoel zal bezien, waarmee wij thans de vroegere lijfstraffen beschouwen, zoals het uitscheuren van neusgaten of het afhakken van vingers’. Uit deze woorden spreekt niet alleen het geloof in een ideaal van ‘beschaving’, maar ook de gedachte dat de beschaving in feite een proces is, een ontwikkeling die zich beweegt in de richting van dit ideaal.

Beide ideeën zijn in diskrediet geraakt. In het begrip ‘beschaving’ wordt tegenwoordig voornamelijk een uiting gezien van het misplaatste meerderwaardigheidsgevoel van vorige generaties Europese machthebbers tegenover de minder bevoorrechte klassen in hun eigen land en tegenover de bevolkingen van de koloniale rijken overzee. Het idee dat er zoiets zou zijn als een ‘beschavingsproces’ wordt eveneens afgewezen als een naïef en verdacht standpunt, dat volledig achterhaald is door de gebeurtenissen van de afgelopen zeventig jaar.

Wat veranderd is, zijn niet zozeer de excessen van wangedrag als wel de hoop en de verwachting dat deze ooit een einde zullen nemen. Ook de negentiende eeuw kende gevallen van wat later genocide is gaan heten, met als beruchtste voorbeelden het verdrijven van de Indianen door de blanken in Noord-Amerika en de moordpartijen door de kolonisten in Belgisch Kongo. Degenen die tegen deze wandaden protesteerden, deden dit echter in de overtuiging dat zulk gedrag in de toekomst onder beschaafde volken niet meer zou voorkomen.

Dit vertrouwen is in de twintigste eeuw ernstig geschokt. De beide wereldoorlogen, het nationaal-socialisme, en de dekolonisatie-oorlogen van na 1945 lieten weinig ruimte voor de illusie dat de ‘beschaafde’ volken van Europa niet meer tot massale vernietiging van mensenlevens in staat waren. Hierbij kwam dan nog de afbrokkeling van macht en gezag van Europeanen, christenen, blanken, die de toch al danig aangetaste beschavingstrots nog eens extra knakte.

Multatuli wist al dat de rijkdom van Nederland te danken was aan koffie en suiker; hij zag duidelijk hoezeer de Nederlanders hiervoor aangewezen waren op de arbeid van de Javanen, en hij besefte ook dat aan de tegen een hoge morele prijs gekochte heerschappij van de Nederlanders over Indië eens een einde zou komen. Al deze overwegingen speelden mee in zijn pleidooi voor een menswaardiger behandeling van de inlanders.

De ervaringen van de laatste zeventig jaar hebben in Europa het besef afhankelijk te zijn van anderen alleen maar kunnen versterken. Europa is rijker dan ooit, maar het weet zich voor die rijkdom ook afhankelijker dan ooit van zijn leveranciers, afnemers en concurrenten in de rest van de wereld. Nog expanderen de Europese markten; maar de expansie zelf vertoont vaak al defensieve trekken.

Europa accommodeert, het tracht zich te schikken in een veranderende machtsconstellatie. En dit accommodatieproces - dat, zoals met dit soort veelomvattende sociale ontwikkelingen algemeen het geval is, zonder enig vooropgesteld plan verloopt - vertoont allerlei blinde uitschieters. Een van die uitschieters is het volledig opgeven van het geloof in ‘beschaving’ als ideaal en van het vertrouwen in een beschavingsproces als feitelijke ontwikkeling.

Een voorbeeld van het opgeven van ‘beschaving’ als ideaal is de manier waarop tegenwoordig in het openbaar over godsdiensten

[p. 735]

wordt gesproken en geschreven. In satires is de christelijke godsdienst, zoals vrijwel alles wat burgers eens hoog in ere hielden, vogelvrij. Maar serieuze kritiek, zoals Multatuli die leverde, wordt nauwelijks meer uitgeoefend - niet op de christelijke godsdienst, en nog minder op de Islam, die een sterke herleving doormaakt, gesteund door staten in opkomst, en wiens aanhangers kenmerkenderwijs steeds minder worden aangeduid met de vanouds in Europa ingeburgerde maar henzelf onwelgevallige naam Mohammedanen.

Multatuli heeft in een van zijn Ideën aan de christelijke kerken de rekening gepresenteerd voor 1861 jaren van ‘ontzag, gehoorzaamheid en slavernij’. Christendom, en godsdienst in het algemeen, stond voor hem gelijk met bijgeloof of huichelarij, beide een beschaafd volk onwaardig. En hoewel hij de Javanen in menig opzicht meer beschaafd vond dan de Nederlanders, aarzelde hij niet om ook hun geloofspraktijken bespottelijk te noemen.

Dit laatste is niet meer bon ton. Iedereen mag tegenwoordig kritiek hebben op de vrijdenkerij en het positivisme van verlichte negentiendeeeuwers als Multatuli, maar niet op de godsdiensten van volken buiten Europa. Wie daarover iets opmerkt dat als minder vleiend geinterpreteerd zou kunnen worden, moet op zijn minst rekenen op het verwijt dat hij de ‘authentieke menselijkheid’ van deze volken miskent.

Het is eigenlijk een omkering van de Droogstoppel-mentaliteit. Voor Droogstoppel waren hijzelf en zijns gelijken beschaafde mensen, en was de rest van de wereld onbeschaafd. Voor de contra-Droogstoppels van nu zijn alle volken op hun eigen wijze ‘beschaafd’ en daarmee officieel aan elke vorm van kritiek van buitenaf ontheven; over hun zeden en gewoonten mag slechts met gepaste eerbied worden gesproken.

In hun grotere openheid voor buiten-Europese vormen van beschaving zetten de contra-Droogstoppels het programma van Multatuli voort. Twee andere, elkaar versterkende tendensen die zij volgen, zijn echter met dit programma in strijd: het ‘cultureel relativisme’ en het anti-Europeanisme.

In Multatuli's vocabulaire kwam het begrip ‘waardenvrijheid’ niet voor. Als hij schreef over ‘zeden’, maakte hij er geen geheim van dat hij zeden verafschuwde als een dwingelandij van gebruik, gewoonte en sleur die het gedrag aan banden legde en de gedachteloosheid in de hand werkte. ‘Geen wetgever zou durven bevelen wat nu de zeden voorschryven. En omgekeerd, wy buigen ons voor zeden die we niet zouden aannemen, als ze waren voorgeschreven door 'n wetgever, hoe machtig ook.’

Multatuli schreef dit in de wij-vorm. In de moderne sociale wetenschappen met hun onpartijdig bedoelde zij-perspectief is het begrip ‘zeden’ geworden tot een neutraal beschrijvende term. Het grote voordeel hiervan is, dat het een meer gedistantieerde en daardoor minder door vooringenomenheden vertroebelde kijk op het menselijk gedrag mogelijk maakt. Het gevaar is echter dat deze stap vooruit tot ‘eindpunt’ wordt, dat men niet verder komt dan tot deze neutralisering van het eigen oordeel. De weg terug van ‘zij’-perspectief naar ‘wij’-perspectief lijkt afgesloten, er is geen verbinding meer van ‘idee’ naar ‘ideaal’.

In de praktijk hebben de contra-Droogstoppels gewoonlijk veel minder moeite met dit probleem dan de theorie zou doen vermoeden. Zij peinzen er niet over een ebbehouten dwarsspalk in het uiteinde van hun penis te laten aanbrengen zoals degenen over wie Multatuli schreef in zijn notitie over de betrekkelijkheid van onze opvattingen over ‘beschaving’, en zij laten zich evenmin ringeloren door de dictaten van ayatollah's. Zij leven binnen het geriefelijke kader van burgerlijke vrijheden. Sommigen van hen zijn zelfs graag bereid zich in privégesprekken vrolijk te maken over de zeden van andere volken; maar hun officiële zondagse standpunt heet ‘cultureel relativisme’.

Vanuit dit standpunt stelt het negentiendeeeuwse ideaal van ‘beschaving’ niets meer voor dan een uitvinding van Europese kapitalisten en kolonisatoren om zichzelf omhoog te steken en hun eigen voorrechten te rechtvaardigen.

[p. 736]

Er is in deze opvatting geen ruimte voor het élan van Multatuli, die weliswaar het beschavingspeil in zijn eigen tijd bedroevend laag vond, maar die toch het ideaal van ‘beschaving’ hoog hield en ervan overtuigd was dat de mensheid zich verder in de richting van dit ideaal zou ontwikkelen.

De enige uitzondering die de contra-Droogstoppels op de leer van het cultureel relativisme toestaan, is het kritiseren van dit beschavingsideaal als elitair en ethnocentrisch. Hoe ruimdenkend zij zich ook mogen opstellen tegenover alles wat vreemd is en van ver komt, voor één soort opvattingen kennen zij geen genade, en dat is Europacentrisme. In dit opzicht achten zij zich ver verheven boven al hun voorgangers; in dit opzicht huldigen zij, huns ondanks, een vooruitgangsgeloof.

En misschien is er ook wel een vooruitgang te bespeuren van de Droogstoppels naar de contra-Droogstoppels. Misschien vertegenwoordigen de laatsten inderdaad wel een hogere vorm van ‘beschaving’ als ideaal. Weliswaar vertoont hun houding nog enkele kenmerken van droogstoppelige verwatenheid en hypocrisie, maar de deugden in naam waarvan de hypocrisie door hen wordt bedreven zijn over het algemeen toch wat humaner en wat minder makkelijk voor eng egoïstische doeleinden te gebruiken dan de deugden waar Droogstoppel zelf zich in zonde.

Maar laten we de tegenkant niet vergeten. Een term die tegenwoordig nogal opgang maakt is ‘beschavingsoffensief’. Daarmee worden zowel de christelijke missie en zending in de vorige eeuw bedoeld als de pogingen van verlichte liberalen, van socialistenleiders en van idealisten als Multatuli om de arbeidersklasse binnen Europa meer te doen delen in de burgerlijke cultuur. De term dankt zijn populariteit vooral aan de negatieve klank van het woord ‘offensief’. Europa bevindt zich thans duidelijk in een ‘beschavingsdefensief’. Het is tegenover de eigen negentiende-eeuwse ideeën en idealen te sterk geneigd tot scepsis en polemiek, en in de confrontatie met andere culturen te weinig.