De Gids. Jaargang 147

Frank Kuitenbrouwer
Over enige punten in de kriminele rechtsvordering

Een roep om een zuinig strafrecht gaat door het land. Het resultaat is een forse uitbreiding van het aantal cellen. Het strafklimaat verhardt, de politie groeit nog steeds, maar de rechtshulp staat onder druk. Het zijn tekenen die doen vrezen dat de ‘no nonsense-aanpak’ op het gebied van de criminele rechtsvordering in de jaren tachtig voornamelijk een voorbode is van de Nederlandse versie van een ‘Law and Order’-campagne.

‘Law’ and ‘Order’ staan haaks op elkaar, zoals ook onze veelbezongen rechtsorde goeddeels een contradictio in terminis is. Recht-ieder het zijne geven - staat haaks op orde, want die is per definitie een kwestie van gemiddelden. Anders gezegd: het kwalitatieve aspect (een precieze procesgang) staat haaks op het kwantitatieve (boeven vangen). In de strafrechtspleging kunnen ze het over en weer niet zonder elkaar stellen. Maar een rechtsorde in de ware zin zal eerder dwalen aan de zijde van het recht.

Het is dan ook opmerkelijk hoe zorgvuldig wordt heengewandeld om de echte bron van een zuinig strafrecht, namelijk de rechten van de mens. De grondrechten richten zich zowel tegen de klassieke straffer als de eigentijdse jurist-regelaar met een vermaan van terughoudendheid. Zuinigheid dus met de diep-ingrijpende machtsmiddelen die zo typerend zijn voor het strafrecht. De erkenning dat strafrecht behalve een schild voor de vrijheid ook een daartegen gericht zwaard is.

De Founding Fathers van ons (wetboek van) strafrecht hadden in de jaren zeventig/tachtig van de vorige eeuw eigenlijk heel goed door wat zuinig strafrecht is. Nu leert McCauley reeds dat het vaak niet zo prettig was te leven in tijden waarover het aangenaam is te lezen. Dat geldt ook voor de criminele rechtsvordering. Er is met andere woorden weinig reden het negentiende-eeuwse strafrecht te idealiseren.

Toch valt een zekere nostalgie niet te onderdrukken naar de terughoudendheid die uit dat wetboek spreekt: een relatief liberale zedenwetgeving (wat Regout er later aan victoriaanse betutteling insmokkelde moet nu weer moeizaam worden gewied) en kalmpjes aan met oeverloze strafbepalingen zoals samenspanning.

Wat de sancties betreft is spreekwoordelijk geworden dat minister Modderman de levenslange gevangenisstraf opnam ‘met bloedend hart’; want in beginsel deugt zij niet. Daarvan was weinig te merken toen de regering onlangs voorstelde in één klap levenslang te zetten op verboden gifstortingen met dodelijke afloop. Nu heeft de uiterste sanctie van ons recht zijn oorspronkelijke exclusiviteit reeds lang verloren. Hij werd recentelijk nog geplakt op hijacking en knoeien met radioactief materiaal in ge-

[p. 708]

val van een dodelijke afloop.

Dit heeft voornamelijk symbolische betekenis, want levenslang wordt gelukkig nog steeds sporadisch toegepast. Minder abstract is de wijze waarop Justitie verlekkerd is geraakt op de strafbare samenspanning. Voor veroordeling hoeft dan niet meer een concreet misdrijf te worden bewezen, doch slechts plannenmakerij.

Zijn gedachten dan niet vrij (dus plannen ook) en straft de wet in beginsel niet alleen als het tot daden is gekomen?

Dit was geen beletsel voor een wetsontwerp om de strafbaarheid van drugshandel uit te breiden tot ‘voorbereidingshandelingen’. Dat is iets anders dan samenspanning, zo haast de indiener zich te verklaren. Maar dat is alleen een kwestie van het etiket. Het resultaat is hetzelfde: er is een strafrechtelijke grens overschreden.

Achteraf beseft men des te scherper wat er in de negentiende eeuw aan de hand was. De strafrechtspleging werd erkend als ‘deel van de politieke constitutie van de samenleving’, zoals Peters heeft beschreven in zijn mooie oratie van 1972. De titel daarvan was treffend ‘Het rechtskarakter van het strafrecht’: ‘... het grote doel was toch vooral, niet controle van de maatschappij, maar controle van de staat’. Dat is pas echt zuinig strafrecht.

Waar is dat klassieke strafrecht gebleven? Het is verstopt geraakt achter dikke lagen modern ordeningsstrafrecht. Een wet is niet af zonder eigen strafbepaling, zo lijkt het wel. Van de Wet beperking cadeaustelsel tot Kampeerwet, van verkeersregel tot voorschrift van rijkswaterstaat.

Het kan natuurlijk niet werkelijk de bedoeling zijn die voorschriften allemaal te handhaven. Dat is het ook niet. De ambitie gaat niet verder dan een handzame ‘pakkans’ te creëren, per definitie een percentage. Het verwijt van wetteloosheid wordt daarmee teruggebracht tot ‘een verkeerde selectie van de wetten die je straffeloos kunt overtreden’, zoals een Amerikaanse rechtsfilosoof het eens heeft uitgedrukt. De ongehoorzaamheid raakt ingeburgerd.

De discretie - de vrije beslissingsruimte-van de politie en het daarboven gestelde bevoegd gezag neemt natuurlijk ook navenant toe. Uitbreiding van de strafwet brengt hun trouwens toch al uitbreiding van bevoegdheden. De bijzondere strafwetten kunnen niet uit de voeten met de concrete, gerichte en individuele verdenking die tot de grootste rechtswaarborgen behoort die de klassieke aanpak biedt.

Daarom zijn de controlebevoegdheden uitgevonden. Het schoolvoorbeeld is de verkeerscontrole. Alle weggebruikers in een fuik. Niet omdat zij afzonderlijk ergens van verdacht worden - dat komt wel ná de controle. De bijzondere bevoegdheden blijven niet beperkt tot het verkeer. Er is gestrooid met de bevoegdheid ‘plaatsen te betreden’ of ‘bescheiden in te zien’ wanneer dat maar enigszins nuttig is voor de gestelde taak.

Het aardige is dat deze bevoegdheden in de praktijk vrij uitwisselbaar zijn. Zo is de verkeerscontrole heel handig gebleken voor het speuren naar diefstal, drugs of illegale vreemdelingen. ‘Het net door de vijver halen’, zo wordt dat genoemd. Het is een wildgroei, zo willen de experts wel toegeven.

Meer bevoegdheden maken kennelijk toch niet echt gelukkig. Politie en Openbaar Ministerie klagen unisono over gebrek aan faciliteiten, celruimte, mankracht. Toch is vooral de politie het afgelopen decennium voortdurend extra uitgebreid. Tussen 1970 en 1975 groeide hij ii, i procent sterker dan de bevolking (en bevolkingscijfers zijn de traditionele graadmeter voor de politiesterkte) en in 1975-1980 zelfs 19,4 procent meer.

Zeker van het Openbaar Ministerie - dat niet alleen de leiding heeft van de opsporingstaak maar daarop ook toezicht houdt - mag enige afstandelijkheid worden verwacht: het is ‘onzijdig’, zegt de wet. Zelfonderzoek wordt echter een schaars goed. Naar aanleiding van het veelbesproken cellentekort signaleert een officier van justitie openlijk de neiging bij de poli-

[p. 709]

tie het recht in eigen hand te nemen. Hij heeft daar wel begrip voor. Voor een van zijn collega's in een krante-interview lijkt de voornaamste zorg dat hij niet met ‘de zwarte Piet’ blijft zitten, zoals hij het noemt. Wat is dit, serieus strafrecht of een kinder(achtig) spelletje?

Het Openbaar Ministerie is partij doch niet partijdig, zo luidt een gevleugeld beginsel van criminele rechtsvordering. Is dat verenigbaar met het uitnodigen van de media bij spectaculaire politie-acties of het houden van persconferenties na opzienbarende arrestaties zonder dat de verdediging enig tegenwicht kan bieden?

Heeft de burger tegenwoordig ‘dus’ minder vrijheid? Zo eenvoudig is het niet. Hoe indrukwekkend het arsenaal van de criminele rechtsvordering ook is wanneer het wordt losgelaten op een enkel individu, het valt niet los te zien van de toegenomen massaliteit, mobiliteit en anonimiteit binnen de samenleving als geheel.

Op zijn minst blijft dan toch de vraag: wie bewaakt de bewakers? De ogen richten zich allereerst op de rechter. Maar daar is iets vreemds mee aan de hand, wat niet eens zozeer te maken heeft met het ordeningsstrafrecht als vooral met het drugsprobleem. De afkeer van dit soort harde criminaliteit lijkt zich slecht te verdragen met de zorg voor de rechtsorde. Wanneer drugs in het spel zijn, lijkt de blik in de hedendaagse rechtszaal plotseling op oneindig te gaan: Telefoontaps tegen een onbekende dader (nn) kunnen worden gebruikt als visexpedities die zich in verregaande mate onttrekken aan de wettelijk voorziene rechterlijke controle. De rechter refereert zich aan het oordeel van de politie dat een bepaald gezelschap verdacht is. Het precedent betreft de bezoekers van een jeugdhonk (1975) - maar evenzeer komen de bezoekers van een Gemeentelijke Sociale Dienst of een stationshal in aanmerking. Daar worden immers, naar de ervaring leert, ook drugs verhandeld.

Het gebruik van infiltratietechnieken of a nonieme getuigen door de politie wordt in de rechtszaal vaak afgeschermd voor lastige vragen, althans in belangrijke mate overgelaten aan het inzicht van de politiechefs.

Deze voorbeelden zijn ontleend aan een recent opstel van J. Silvis. Met een ironische variant op het drugsbeleidjargon spreekt hij over ‘rechtshandhaving met onaanvaardbaar risico?’. Het is geen marginaal verschijnsel: bijna de helft van degenen die in Nederland van hun vrijheid zijn beroofd, staat in een of andere relatie tot het illegale drugscircuit. En de olievlek breidt zich alleen maar uit.

Zuinig strafrecht? Het mocht wat.