De Gids. Jaargang 147

Paula Vermeyden
Over de Skandinavische Edda

Skandinavië heeft het nageslacht twee geschriften nagelaten waaraan de naam Edda gegeven werd, en onder die naam zijn beide tot de dag van vandaag bekend gebleven. Het oudste van de twee is de Edda van de IJslander Snorri Sturluson (1179-1241) en een van de handschriften van dit werk is het enige Edda-handschrift, waarin de naam ‘Edda’ genoemd wordt en ook de naam van de auteur (of samensteller) vermeld staat. Dit handschrift stamt uit het begin van de veertiende eeuw, wordt bewaard in Uppsala en heet naar zijn bewaarplaats ‘Codex Uppsaliensis’. Hier lezen wij op het eerste blad: ‘Bók bessi heitir Edda. Hana hefr saman setta Snorri Sturlu sonr...’ (Dit boek heet Edda. Snorri Sturluson heeft het samengesteld).

Snorri Sturluson is een belangrijke middeleeuwse IJslandse auteur, vooral bekend door zijn grote geschiedenis van de Noorse koningen, Heimskringla, en de hier genoemde Edda.

Snorri's Edda bevat materiaal van velerlei aard, vooral mythologische verhalen en skaldenpoëzie uit verschillende eeuwen, gepresenteerd binnen het kader van raamvertellingen. Het geheel wordt voorafgegaan door een proloog die het geloof in heidense goden rationeel probeert te verklaren, en gevolgd door een verhandeling over de techniek van het dichten die geïllustreerd wordt aan de hand van een lofdicht op een Noorse jarl van Snorri zelf in 104 verschillende dichtmaten. In sommige Eddahandschriften vinden we nog ander materiaal, genealogieën en lange rijen van dichterlijke synoniemen.

In deze Edda zijn vooral van belang het deel ‘Gylfaginning’ (‘De begoocheling van Gylfi’), dat een beschrijving geeft van de herkomst, inrichting en ondergang van de wereld van goden, reuzen, mensen en andere wezens, gebaseerd op en geïllustreerd door strofen uit mythologische gedichten, en ‘Skáldskaparmál’ (‘Over de dichtkunst’), waarin een aantal mythologische verhalen bijeen gebracht werd, die onervaren skalden de kunst van het dichterlijk omschrijven (dat altijd op mythologische gegevens gebaseerd was) bij moesten brengen. Ter illustratie van zijn verhalen en vooral van het gebruik van dichterlijke omschrijvingen citeert

[p. 697]

Snorri honderden skaldenverzen, zodat dit werk mét Heimskringla, waarin skaldenverzen de voornaamste bronnen vormen, de belangrijkste bron van onze kennis van de Noordse skaldenpoëzie is.

Voor de naam ‘Edda’ is tot op heden maar één aanvaardbare vertaling gevonden, en wel ‘overgrootmoeder’. Andere vertalingen of interpretaties bleken niet houdbaar. Waarom een verzameling teksten over het dichten en over de mythologie van het Noorden de titel ‘overgrootmoeder’ kreeg, is niet gemakkelijk te verklaren. Misschien wilde men ermee aanduiden dat de verhalen uit ‘overgrootmoeders tijd’ stammen, ‘sprookjes’ zijn, en als zodanig niet bedreigend voor het christelijk geloof.

IJslands is deze Edda in zoverre, dat haar auteur een IJslander is en de verhalen op IJsland werden opgetekend; voor wat betreft het grootste gedeelte van de inhoud echter geldt dat het hier om Noordse en soms algemeen-Germaanse overleveringen gaat.

De andere Edda is het geschrift waaraan men doorgaans het eerste denkt wanneer de naam ‘Edda’ valt. Het bevat een zorgvuldig geordende verzameling goden- en heldenliederen. De eerste helft van het handschrift brengt na een inleidend geplaatst gedicht over de schepping en de ondergang van de wereld, ‘Voluspá’ (‘De voorspelling van de zieneres’), een aantal rond telkens een andere god gegroepeerde godenliederen. Centraal staan hierbij Ódinn en Pórr. Na enkele overgangsverzen, die gedeeltelijk de mythologische en gedeeltelijk de heldenwereld raken, volgt een groep heldenliederen over de zogenaamde Niflungar (de Nibelungen). In veel heldenliederen staat de figuur van Gudnín Gjúkadóttir - de Noordse tegenhanger van Chriemhilde - centraal.

Ook deze Edda, die haar naam naar de Edda van Snorri Sturluson kreeg, werd op IJsland samengesteld. Er bleef slechts één handschrift van bewaard, bekend als de ‘Codex Regius van de Oudere Edda’, vroeger in de Koninklijke Bibliotheek van Kopenhagen, sinds 1971 het belangrijkste stuk van de Stofnun Árna Magnússonar, de IJslandse handschriftenverzameling in Reykjavík. Dit, uiterlijk onaanzienlijke, handschrift is van onschatbare waarde, omdat de meeste van de erin overgeleverde gedichten slechts hier bewaard gebleven zijn.

Er bestaat een relatie tussen de Edda van Snorri en deze verzameling verzen: in ‘Gylfaginning’ citeert Snorri uit een aantal van de hier bijeengebrachte gedichten, zij het soms in licht afwijkende versie; ook geeft hij hun stof in prozaparafrase weer. Hij heeft dus waarschijnlijk bij de samenstelling van ‘Gylfaginning’ een aantal van deze verzen voor zich gehad. Vroeger nam men algemeen aan dat dit erop wees, dat de Lied-Edda de oudste van de twee Edda's was. In de laatste jaren echter heeft (onder andere handschrift) onderzoek aangetoond, dat de Lied-Edda ná het midden van de dertiende eeuw en dus geruime tijd na Snorri's Edda (waarvan het oudste gedeelte op rond 1220 wordt gedateerd) werd samengesteld. De aanduiding ‘Oudere’ Edda is daarom niet langer houdbaar. Tegenwoordig noemt men haar de ‘Lied-Edda’, ter onderscheiding van Snorri's ‘Proza-Edda’. Voor wat betreft de relatie tussen beide Edda's neemt men tegenwoordig aan, dat Snorri gebruik maakte van gedichtenverzamelingen die leken op de verzameling die in de Lied-Edda werd bijeengebracht; sommigen nemen zelfs aan, dat het Snorri's Edda was die een onbekende ertoe inspireerde een eigen verzameling goden- en heldenliederen aan te leggen, de Lied-Edda.

Een van de problemen rond beide Edda's is de vraag naar de ouderdom van de verhalen en de gedichten en daaraan gekoppeld de vraag naar hun land van herkomst. De stof van de heldenliederen verwijst in bijna alle gevallen naar gebeurtenissen die tijdens de periode van de volksverhuizingen plaatsvonden, maar de gedichten zelf kunnen qua taal en vorm niet ouder zijn dan op zijn vroegst negende-eeuws; de meeste echter zijn aanzienlijk jonger. Hetzelfde geldt voor de tijd van ontstaan van de godenliederen; over de herkomst en ouderdom

[p. 698]

van hún inhoud is het vrijwel onmogelijk zekere uitspraken te doen.

Van één van de oudste heldenliederen, het zogenaamde ‘Atlilied’, neemt men aan dat het mogelijk ontstaan is aan het hof van de Noorse koning Harald Schoonhaar (rond 900); de jongste gedichten plaatst men in de twaalfde eeuw, een enkel vers zou zelfs dertiende-eeuws kunnen zijn. Dit maakt van de Lied-Edda een gemengd Noords-Germaans geschrift: algemeen Germaans voor wat betreft een groot gedeelte van de inhoud, heldensagen en mythen die bij alle Germaanse volkeren bekend geweest zijn; Noords-Germaans voor wat betreft sommige inhoudelijke details (als bijvoorbeeld een Noordgermaanse versie van kerngebeurtenissen in de geschiedenis van de Nibelungen als de dood van Siegfried/Sigurdr of de dood van Günther/Gunnar en Hagen/Högni, die overigens in het Noorden tot broers gemaakt zijn); en tenslotte gedeeltelijk Noors, gedeeltelijk IJslands voor wat betreft de taal, de vorm en de stijl van de gedichten.

Noorse en IJslandse geleerden hebben lang gevochten om de eer de Edda's en met name de Lied-Edda als een exclusief produkt van hun cultuur te mogen presenteren. De gevechten werden gestreden met de felheid en de verbetenheid van hun vikingende voorvaderen. Ook heden ten dage nog zijn er, die hun tijd aan deze zinloze strijd besteden. Auteurs van Skandinavische literatuurgeschiedenissen hebben dergelijke problemen niet: aan het begin van iedere literatuurgeschiedenis, of deze nu IJslands, Noors, Zweeds of Deens is, staat de Lied-Edda als een verwijzing naar het gemeenschappelijke in het verleden.