De Gids. Jaargang 147

Louis Ferron
Over de gemütlichkeit der Duitsers

Dat er over de Duitse ‘Gemütlichkeit’ meer te melden valt dan de mij bekende woordenboeken doen, blijkt alleen al uit het feit dat Sjaalman het onderwerp in zijn fameuze pakket opnam. Overigens weet ook Brockhaus' Konversations Lexikon, veertiende druk, 1902, er nog raad mee. De Grote Winkler Prins, zevende druk, 1974, geeft het Nederlandse equivalent van het lemma Gemütlichkeit, gezelligheid, in het geheel niet. Ik vermoed dat het ook in een oudere druk, één van voor de Eerste Wereldoorlog, niet zal zijn opgenomen. Gemütlichkeit is namelijk niet helemaal hetzelfde als gezelligheid. Volgens mijn bejaarde Brockhaus wordt de Gemütlichkeit toegeschreven ‘aan een persoon die door zijn gemoedsuitingen het gemoed van

[p. 694]

een andere persoon in een aangename toestand doet verkeren’. En gemoed (Gemüt) is dan, volgens dezelfde Brockhaus ‘de ziel als principe der gevoelens en neigingen, in dezelfde betekenis waarin het hart tegenover het hoofd wordt gesteld’. Gemütlichkeit is een gevoelszaak. En met de Duitse tradities dienaangaande is het uitkijken geblazen. Sjaalman moet dat begrepen hebben, temeer daar zijn congeniale schepper Multatuli een zeer begaafde ‘Deutschlandbeobachter’ was. In zijn ‘Een en ander over Pruisen en Nederland’ suggereert Multatuli al een politiek-militaire Duitse ontwikkeling die alle aanleiding geeft de Gemütlichkeit bij onze oosterburen met het nodige wantrouwen te bekijken.

Omdat Gemütlichkeit een gevoelszaak is, lijkt het me niet voorbarig de definitief positieve waardering van het begrip te situeren in de periode van de romantiek en meer speciaal in die uitloper daarvan die, voor wat het Duitse taalgebied betreft, wel met het Biedermeier wordt aangeduid. Het Biedermeier is de culturele en maatschappelijke belichaming van de Gemütlichkeit.

Het lijkt waarschijnlijk dat, met name in Pruisen - dat het hartland van het latere Duitsland zou worden - gedurende de periodes van coalitie met Napoleon en de daaropvolgende bevrijdingsoorlogen, het romantisch levensgevoel absoluut nog niet in de Gemütlichkeit geinteresseerd was. Het uitte zich veeleer in nationalistisch pathos dat, laten daarover geen misverstanden bestaan, in die tijd zijn, naar onze opvattingen, zeer progressieve kanten had. Zo men zich toen al tegen de Napoleontische heerschappij verzette, dan wees men nog niet in alle gevallen het erfgoed van de Franse Revolutie af. Freiherr von Stein, bijvoorbeeld, op Napoleons aandringen eerste minister van Pruisen, ofschoon in het geheim diens tegenstander, bevrijdde de Pruisische boeren uit hun erfonderdanigheid, verleende de steden zelfbestuur en schafte de boven de ministers staande koninklijke kabinetten af. De in Russische dienst getreden Clausewitz propageerde in zijn Vom Kriege de dienstplicht op grond van het feit dat het land de natie van het gehele volk was en niet dat van een enkeling bij de gratie Gods.

Toen de oorlogen gestreden, de lijken geteld en de politieke stellingen geconsolideerd waren, leek het ‘romantisch levensgevoel’ zoals het hier helaas te globaal omschreven moet worden, zich in een ander uiterste te willen storten. De door Metternichs restauratie gesuggereerde orde en harmonie, in een maatschappij overigens waaruit de burgerlijke invloed niet meer kon worden weggedacht, werden tot het nieuwe ideaal. De Gemütlichkeit kon haar opmars beginnen.

In ‘19th Century Art’ signaleert Robert Rosenblum een vergelijkbare omslag in het landschapschilderen als volgt: (Waldmüllers schilderij ‘Blik vanaf de Halstattersee’) ‘doet iemand eerder denken aan een zomervakantie dan aan een Byronesque bespiegeling over de majesteit der natuur. In een transparante, uitnodigende atmosfeer, waarin de zon schijnt, vruchtbare weiden golven en waar de hoogste bergtop zowel als het dichtstbijzijnde grashalmpje met dezelfde kristallijnen precisie worden afgebeeld, heerst voor eeuwig en altijd een gevoel van wat in het Duits Gemütlichkeit (een soort van gezelligheid) (a kind of agreeable coziness) wordt genoemd. In deze toeristendroom van overweldigende alpine verlatenheid die niettemin gedomesticeerd en toegankelijk is voor de stedeling, nemen de in folkloristische kostuums gestoken landslieden hun montere plaats in te midden van charmant bouwvallige boerderijen alsof ze figuranten zijn in een Weense operette. Dat Waldmüllers bergparadijs vorm gaf aan de fantasie van de middenklasse wordt overdadig bevestigd door de latere variaties die op zijn thema's zijn gemaakt, van kalenderplaatjes tot aan de Sound of music toe.’ Het laat zich overigens denken dat wat er aan officiële hofkunst over was, zich gaarne van hetzelfde idioom bediende. De burger moest behaagd worden en dus werd de vorst als een gezapige huisvader afgebeeld. Maar om de sfeer van gezapigheid te handhaven, bedienen diezelfde huisvaders

[p. 695]

zich van harde handen. En daar begint de ambivalentie van de Gemütlichkeit.

De Gemütlichkeit heeft een onmiskenbaar wreedaardige ondertoon. Dat kan te maken hebben met haar pedagogische karakter. Wie herinnert zich niet het morbide lot van Struwelpeter die letterlijk in het bij het Biedermeier passende formaat wordt geknipt? En ook de ons door Wilhelm Busch, zij het lichtelijk ironisch, verschafte wijze lessen, zijn niet vrij van een mate van sadisme. Zelfs daar waar nationalistische gevoelens gepaard gaan met keurige, gemoedelijke verzameldrift, als in het geval van Grimms Kinder und Hausmärchen, kan men zich niet aan de indruk onttrekken dat de liberale gebroeders geenszins van plan zijn geweest de wreedheden uit hun verzameling weg te censureren.

De door mij gesignaleerde wreedaardigheid kan ook te maken hebben met het wel degelijk censurerende karakter dat de Gemütlichkeit van nature aankleeft. Ze verdraagt geen hoog oplopende hartstochten, geen politieke, geen erotische. Maar aangezien beide zich in de bloeitijd der Gemütlichkeit wellicht heviger dan ooit deden gelden, voelt men in de Gemütlichkeit zoals die in woord en beeld werd vastgelegd een geheimzinnig en pijnlijk smachten, te geheimzinniger (want onbeholpener uitgedrukt) naarmate het artistieke niveau lager wordt. Jaargangen van ‘gemütliche’ damesbladen als Die Gartenlaube roepen onbedoeld sadomasochistische beelden op van geknevelde mevrouwen, de blikken koortsig op iets ongeziens gericht. De vertellingen van Wilhelm Hauff, van E.Th.A. Hoffmann, die het biedere volkje zo boeiden, waren in feite gruwelijke uitkijkjes op het verborgen zieleleven van die nietsvermoedende lezers.

De Gemütlichkeit in maatschappelijke zin - en dat zal de Gemütlichkeit zijn die Sjaalman voor ogen stond - was van een evidenter gewelddadig karakter. Misschien omdat ze zichtbaarder aansloot op de van overheidswege gestimuleerde politieke gevoelens van die tijd. Ze was de directe uitdrukking van, in dit geval, Pruisens leven en streven. Geëxalteerd ‘Bruderschaft trinken’. Wie zich daar, al was het maar op esthetische gronden, niet bij wenste aan te sluiten, was al gauw een landverrader. Hoogtepunt van deze Gemütlichkeit, die altijd massaal bedreven moest worden, anders was het lang zo gezellig niet, vormden natuurlijk de studentencorpora waarin men elkaar gezellig de schedel kliefde. De uit deze geritualiseerde Gemütlichkeit resulterende ‘Mensur’ kon uitgroeien tot een onderscheiding bijkans hoger dan de ‘Pour le mérite’. (De vader van de brd is er tot aan zijn dood toe niet in geslaagd deze onderscheiding in de orde der gezelligheid van zijn gezicht te vagen.) Maar ook op burgerlijker niveau had de Gemütlichkeit haar vervaarlijke trekjes. De duizenden over het land verspreide Liedertafel bezongen vrijwel zonder uitzondering ‘Preussens Gloria’ en in algemenere zin Duitslands superioriteit en behoefte aan ‘Lebensraum’. Ook hier leek de massaliteit de bevestiging te moeten zijn van het feit dat het werkelijk gezellig was, want nationaal. Het oorspronkelijk idealistische nationalisme was inmiddels allang verworden tot een pretext voor een agressieve en expansieve marktpolitiek.

In Gründerzeit en keizerrijk geeft de Gemütlichkeit haar ware gezicht prijs. Kon men haar aanvankelijk een mate van geëxalteerdheid en dus menselijke aangedaanheid niet ontzeggen, vanaf die tijd is ze alleen nog maar pompeus en even hol als de vele reusachtige standbeelden die ter glorificatie van het nationale gevoel werden opgericht. Het is, niet helemaal vreemd, tevens de tijd van de opkomende toeristenindustrie en dus ook die van de industrialisering van het begrip Gemütlichkeit. De souvenirmarkt draagt er tot op de dag van vandaag de sporen van. Het ‘Bruderschaft trinken’ is dan al ontaard in een zuipen om het dronken worden; de Liedertafel hebben Heine definitief van hun repertoire geschrapt; de vorst wordt weer als absoluut heerser afgebeeld en de huiselijke gezelligheid wordt vertaald in Germaanse taferelen die iedere relatie met de werkelijkheid verloren hebben. De nationale verbondenheid die

[p. 696]

in de Gemütlichkeit wordt uitgedrukt neemt voortdurend angstwekkender en massaler vormen aan en zal zijn hoogtepunt vinden in de maximaal bezielende, want volledig ontzielde, megalomane manifestaties van de Nazi's.

Gemütlichkeit. Het is een begrip dat, met de nodige variaties, wel in ieder Europees land zal hebben bestaan en nog bestaat. Het beroept zich vaak op een ‘romantische’ hang naar het verleden en zal de neiging hebben zich breder te maken in periodes waarin onzekerheid, behoefte aan identiteit en economische teruggang aan de orde van de dag zijn. In die zin is de Duitse Gemütlichkeit niet luguberder of onschuldiger dan bijvoorbeeld die, die opwalmt uit de Engelse Pickwickclubsfeer, of uit die van de Nederlandse koekjestrommel met trekschuit-, respectievelijk nachtwachtmotief. Maar de Duitsers hebben achter het mom van hun Gemütlichkeit twee wereldoorlogen uitgebroed. En, wat erger is, in hun behoefte aan de gezelligheid van een nationale identiteit, hebben ze hun vorm van gezelligheid als norm der dingen gekozen. Wie, als Struwelpeter, niet aan de norm voldeed, werden de vingers geknipt, al is dat een té ‘gemütliche’ formulering van waartoe de Duitse Gemütlichkeit heeft geleid.