De Gids. Jaargang 147

F.E. Frenkel
Over het souverein recht van gratie

Gratie is een vreemd geval. Ik heb het nu niet over de dankbare Gratias - waarvan Klaartje Donze reeds zeide niet te weten wat het was. (Schoon zij het wél wist, maar dat is maar een opmerking van auteur Hildebrand, die ik niet geloof.) Het gaat bij deze gratie om het omgekeerde van dankbaarheid. De Genade, die men edelmoediglijk vóór Recht laat gelden. Naar Recht heeft men wat te vorderen, maar men scheldt de schuld kwijt. In faillissementen is dat zo edelmoedig niet; van de kikker vallen geen veren te plukken. Het stelsel van verplichte verzekeringen heeft - bij een redelijke zeldzaamheid van edelmoedigheid - dan ook nog een grote toekomst vóór zich. Schuld kan voortspruiten uit niet nakomen van een eerst op zich

[p. 680]

genomen verplichting, maar ook uit onfatsoenlijk - sommigen zeggen: onrechtmatig, maar dat doe ik niet - gedrag. Het is dan niet ongebruikelijk in dat geval om vergeving te vragen, maar dat is op zijn minst een discutabele handeling. Multatuli noemde het oneerlijk ‘omdat het ware berouw geen vergeving zoekt bij anderen, maar bij zichzelf’ en spreekt van het ‘paaien van z'n geweten met een kwitantie van schuld, getekend door 'n ander’. Wat berouw en geweten dan voor grootheden zijn, blijft echter weer in het ongewisse. Ik zou menen, dat wanneer men zich bewust is van het kwetsen of schaden van een ander - en dat blijkt al uit het vragen om wat (om in de beeldspraak te blijven) dan ook correcter ‘veront-schuld-iging’ genoemd wordt - het hoogst onbehoorlijk is, om niet in de allereerste plaats de gevolgen van de onjuiste handeling ongedaan te maken dan wel om de schade op andere wijze te compenseren. Na tenietgedane schuld is er niets meer te vereffenen en kan hoogstens de onzorgvuldige bejegenaar zijn wonden - de door hem geleverde prestaties, welker verplichtingen uitsluitend uit eigen tekortkomend gedrag voortvloeiden - zoeken te helen door ervan te leren.

Voor zover men aan die prestaties niet kapot gegaan is, is men er ‘wijzer’ van geworden. Zoals een vaderlands significante, maar ethisch niet ondubbelzinnige zegswijze in vertaling zou luiden. Als echter ook in deze gevallen zich de faillissementssituatie zou voordoen - men kan de teweeggebrachte kwetsing of schade niet vergoeden - dan past slechts de belofte van het leergedrag, óók ten aanzien van die ander: ik zal het niet weer doen. In plaats van ‘I beg your pardon’, ‘Excusez moi’ of ‘Pardon’ is uitsluitend het ‘I am sorry’, ‘Het spijt mij’ op zijn plaats. En dat deze verzekeringen van leergedrag in strekking wel eens hun beperkingen kunnen hebben - zeker indien die kwitantie van schuld door de ander getekend is - geeft Sartre aan in zijn ‘Le Diable et le Bon Dieu’, waarin de verraderlijke protagonist Heinrich de merkwaardigerwijs Nasty geheten polyglot om vergeving vraagt en deze antwoordt: ‘Dat wil ik wel doen. De zwarigheid is echter dat ik precies weet hoe je in elkaar zit.’

Maar goed. Wij leven in een cultuur waar de nodige eeuwen centraal stond dat wij allen van geboorte af schuldig waren, maar dat de kwitantie daarvoor door één ander met diens bloed getekend was, mits wij daarin geloofden. Welk Geloof dan op zichzelf weer een Genade was, die vóór het Recht van onze betaling met eeuwigdurende tandenknersing en geween zou gelden.

Zeer seculier en daadwerkelijk stonden in onze wereld de van voormelde Schuldeiser afgeleide ‘soevereiniteit in eigen kring’ uitoefenende en met kronen getooide machtsuitoefenaars. In hun naam werd recht gesproken - voor zover zij dat in toenemende gecompliceerdheid van maatschappij en groeiende bureaucratie niet zelf meer deden - maar geen haar minder op de kop dan hun lastgever konden zij Genade uitdelen aan wie in hen geloofden.

In de sceptischer negentiende eeuw, toen wij er ondanks alle vroegere ervaringen ook maar koningen op na waren gaan houden om in de pas te blijven bij het Europese voortschrijden van de beschaving, was dat geloof ook een van de belangrijkste motieven om bij de Grondwet, boven de strafrechtspleging, de bevoegdheid tot gratie in handen van de nieuwbakken koning te leggen. In werkelijkheid deed de grafelijke afstammeling - van wie ooit een voorvader in een zijlijn het voor een poosje tot prins gebracht had - niets zonder zijn minister van justitie en de gerechtshoven (later Hoge Raad), die deze correctie op de strafrechtspleging nodig hadden omdat de vóór 1886 geldende Code Penal zelfs geen algemeen geldende minimum straf kende, en ook los daarvan sommige vonnissen wel eens meer publieke verontwaardiging en opschudding teweeg zouden kunnen brengen dan wenselijk was. En voor de goede orde was het dus, als gezegd, wel zo wenselijk deze gang van zaken dienstbaar te maken aan het vestigen - vaak ook een door persoonlijk onrustverwekkend optreden nodig geworden herinvesteren - van de mythe van een koninklijk

[p. 681]

gezag. Juist voor dit doel dienden dan randversierende graties bij bijzondere gedenkdagen van de familie zelf. En juist dit aspect van koninklijke mythe hield de gratie in stand, ook nadat het bij het wetboek van strafrecht in 1886 ingevoerde algemeen minimum het instituut al wat minder noodzakelijk had gemaakt, en in ieder geval de voordien reeds ingevoerde ministeriële verantwoordelijkheid althans voor ingewijden zelfs de schijn van koninklijk genadebetoon al had doorbroken. Alle leerboeken op het gebied van strafrecht en staatsrecht doceerden dan ook sindsdien dat de gratie geen genade vóór recht was, maar zelf tot het recht behoorde. ‘Gratie is een instelling van het Recht. Men kan dus zeer algemeen zeggen, dat gratie ondergeschikt is aan hetzelfde doel als waarop het heele recht gericht is, namelijk de behartiging van het algemeen welzijn. Dit doel, de behartiging van het algemeen welzijn, is ook de eenige algemeen geldende maatstaf voor de toepassing der gratie. Gratie is een wijze van rechtstoepassing.’ Aldus bijvoorbeeld de vroegere Utrechtse hoogleraar Pompe in zijn vooroorlogse handboek.

In de laatste decennia is daarbij tot grote ontwikkeling gekomen het zogenaamde sepot: een in het strafprocesrecht toegekende vrijheid aan het openbaar ministerie en dus ook aan de minister om af te (doen) zien van strafvervolging op gronden van datzelfde algemeen belang.

En vandaar - als sluitstuk op de uitholling van de mythe - dat toen een lid van het Koninklijk Huis onlangs zich gemanoeuvreerd had in de positie van verdachte in de zin van ons strafprocesrecht ter zake van daden die misschien als een atavisme uit de familiegeschiedenis verklaard zouden kunnen worden, maar overigens uiterst burgerlijk van aard waren, op dezelfde burgerlijke wijze aan strafvervolging ontkwam.

Gelukkig maar. Als er echt nog koninklijke gratie zou hebben bestaan, zou het er anders in het vervolg op neerkomen dat de latere begunstigden wel degelijk zouden betalen - maar met gesloten beurzen.