De Gids. Jaargang 147

[p. 677]

Klaus Siegel
Over schroefwatermolens

Sedert de oerakkerbouwers 's avonds in de luwte van hun megalieten uitpuffend over wind, regen en droogte zaten te mopperen, maar vooral over het feit, dat hun echtgenotes maar niet in staat bleken voldoende uitgeholde boomstammetjes water uit de rivier te putten om die over de oergraangewassen in de verdorde velden uit te gieten, kortom sedert onheuglijke tijden heeft de mens - in het vervolg niet te verwarren met de Hollander - over wateropvoermachines gedroomd en die tenslotte ook uitgevonden.

Reeds in de pronkkamers in de piramiden zien we de bewateringsconstructies van hun faraoïstische bouwers afgebeeld: tussen twee palen aangebrachte zwenkbomen met een leren emmertje. En ook vandaag de dag zien verbaasde toeristen tot een ritje op een dromedaris opgelicht, deze primitieve waterhefinrichtingen nog steeds in gebruik. Dit voorzover ze niet verdrongen zijn door een van de grootste innovaties van het Nederlands ontwikkelingsdenken op het gebied van de leniging van het chronisch watertekort van de derde wereld. Het betreft hier een ijzeren martelinstrument, dat het midden houdt tussen een boerenpomp en twee autopeds, op de treeplanken waarvan ondervoede kinderen, mits in staat de gehele dag op en neer te hopsen, een dun straaltje onmiddellijk verdampend modderig water vermogen te ontlokken.

In dezelfde tijd van de farao's verschenen er in Oost-Azië naast deze zwenkbomen de eerste paternoster-achtige, op onze baggermolens gelijkende waterhef-apparaten en een enkel waterwiel of scheprad, waarvan men reeds spoedig de omkeerbare werking ontdekte. Dit geschiedde tijdens een plotselinge vloedgolf toen de drie geblindeerde ezeltjes, die jarenlang gedwee het rad van Tsin To Pan hadden aangedreven, door de centrifugale kracht van het door de kolkende watervloeden doldraaiende aandrijfwiel voor de ogen van de verbaasd toesnellende Chinese dorpelingen aan hun halsters als een werkelijke mallemolen langs het zwerk zwiepten, daarbij hun nekken tot een onwaarschijnlijke lengte uitrekkend. (K. und F.A.M. Faulzieher, Mythische Ursprünge der Giraffen und Schafskamele, Dresden 1849²)

De grootste sprong vooruit in het oude China bestond echter uit de uitvinding van de schroefwatermolen. Zoals Thor Heyerdahl en Peter Freuchen twee millennia later met hun onderwaterexpeditie in een bamboebuis (Dsei - Ko Leng, de watergeest, Stockholm, 1962, Ned. vert. 1963) zouden aantonen, belandde een prototype van de Zuid-Chinese schroefwatermolen of waterslak via de zeeweg langs de kaap, tenslotte in Egypte, waar Archimedes haar zag en in Syracuse teruggekeerd, beschreef, om er vervolgens enkele verbeteringen in de schroefwindingen in aan te brengen. Daarom heet dit wateropvoermechanisme nog steeds ‘schroef van Archimedes’. Marcus Vitruvius, Romeins bouwmeester en ingenieur beschrijft haar reeds 25 v.Chr. in de ‘machinatio’, een deel uit zijn De architektura (Ned. vert. door J.H.A. Mialaret, 1914). Het is dezelfde Vitruvius, die de naakt over de straat hollende Pythagoras het ‘heureka’ in de mond legde.

Werden dit soort inventies tot laat in de beschavingsgeschiedenis zonder verdere financiële consequenties ten bate van de gehele mensheid aangewend, in het jaar 1583 bestond een Nederlands ondernemer, een zekere Cornelis Dirckszoon Muys, het de reeds 2000 jaar oude machine op zijn naam te brengen, zodat alle toekomstige gebruikers hem en zijn nazaten eeuwenlang octrooigelden verschuldigd werden.

Ondertussen heeft de lezer zich waarschijnlijk nog geen beeld van de schroefwatermolen, schroef van Archimedes, tonmolen, waterslak, tjasker (Fries) of holländische Schraube (Duits)

[p. 678]

kunnen vormen. Welnu, in hoofdzaak bestaat het apparaat uit een buis, die om een met een lichte hoek ten opzichte van de horizont opgestelde as, schroefvormig gewonden is en in een draaiende beweging wordt gebracht, waardoor het water vanaf het in het water ondergedompelde onderste einde in de hoogte wordt geschroefd. Over de gehele aardbol bestaat de buis uit een spindel met een schroefvlak, omgeven door een mantel. Zo echter niet in de Lage Landen. De bewoners daarvan, vanouds wars van gecompliceerde technische constructies zoals kamraderen en andere bewegende delen, kregen al spoedig in de gaten, dat as, schroefwinding en mantel een geheel konden vormen en dat het water dan evengoed omhoog werd gepompt, zij het met aanzienlijk lager rendement.

De aandrijving van de waterschroef geschiedt door het water zelf, door slavenhand, dierkracht of door de wind. Daar we in Nederland geen snelstromend water bezitten, slavernij voor binnenlands gebruik alras door onze geestelijke leiders vanwege de aantrekkelijkheid der exotische vrouwen van de hand werd gewezen en kinderloze regentessen en andere voorvrouwen van de Sophia-vereniging het gebruik van dieren anders dan voor menselijke consumptie voor wreed jegens schepselen gods verklaarden, bleef ons niets anders dan de windmolen, sedertdien uitgegroeid tot nationaal zinnebeeld van trage melancholie.

Ondertussen hadden geesten van voortvarender volkeren zoals in 150 voor Chr. de Griek Ctesibius al lang een plunjerpomp uitgevonden en diens leerling Hero van Alexandrië, de heronsbal met behulp waarvan water op een nog economischer manier kon worden opgepompt. In het Boheems ertsgebergte van de zestiende eeuw worden de plunjers reeds gebruikt om water op te voeren en een eeuw later zagen we de machinae Pappenheimerianae verschijnen met in 1674 de geweldige verbetering door Morland. Dan komt een kwart eeuw later De la Hire met zijn dubbelwerkende pomp en even later Demour met de centrifugaalpomp. Vervolgens in snel tempo de verbeteringen door Wirz in Zürich met zijn spiraal, van Höll (1753) en niet te vergeten van Montgolfier. Ook de namen van de markies van Mannonry d'Ectot, van Giffard en Hall mogen we in dit verband niet vergeten.

Maar in de Nederlanden liet men braaf gods water met behulp van de waterschroef over gods akker lopen en verkwistte aldus meer rotatiekracht dan het Amerikaanse leger sinds de slag bij Gettysburg. Wellicht hangt dit alles samen met de stijfkoppigheid, waarmee de Hollanders hun land van meet af aan hebben ontin plaats van bevloeid. In stee, gelijk de rest van de aardbevolking dit deed, eetbare grassoorten, zoals bijvoorbeeld rijst te cultiveren, die het van nattigheid - ten onzent ruim aanwezig - (en daarmee van bevloeiing) moeten hebben, hield de lagelander vast aan het veredelen van die graansoorten, die aan droge gronden de voorkeur geven, zodat men de Bataafse droogstoppeligheid concreet kon blijven symboliseren.

Ook een zekere onmuzikaliteit van de Nederlander zou hier wel eens debet aan kunnen zijn. Waar in andere landen het schoepenrad lustig kleppert, zoeven ten onzent sombere wieken een eeuwig ‘Wilt heden nu treden’, waar elders een oneindige reeks emmertjes vrolijk klaterend zijn inhoud over de velden doet vloeien, klinkt bij ons het zompig geluid van de waterschroef, slechts te vergelijken met het eentonig in de bek terugspugen en malen der kaken van de in onze polychrome weidelandschappen detonerende zwart-witte herkauwers.

[p. 679]

Allah heeft het goed voorgehad met de gordel van smaragd, dat Douwes Dekker zijn plannen ter bevloeiing van de padie door middel van de schroefwatermolen nooit verder heeft kunnen concretiseren dan in een opsteltitel uit het pak van Sjaalman. Het zou in Indië misstaan hebben. Ongeveer de lengte van anderhalve man bezittend, rijst het ding als een soort scheefgezakte en langzaam om zijn as tollende vogelverschrikker uit het toch al naargeestige griendlandschap op. Zijn spookachtig karakter wordt nog versterkt door de twee ringen van water, waar het gevaarte vinnig met een hoek van dertig graden uit te voorschijn steekt. Het exemplaar dat ik in de kop van Overijssel bezichtigde bestond uit een verweerde paal, die schuin op een andere paal hing, met aan het uiteinde de reeds beschreven ton, bevattende een schroef van Archimedes en aan het andere einde vier houten schotjes, de wieken. Het ontging me, waarvoor het gevaarte in de twee kringen van water stond en er stond te weinig wind om het stroeve mechanisme in werking te zetten opdat de functie ervan me duidelijk kon worden. Op dat moment dook de bereidwillige fietster op. Haar bovenlichaam was gehuld in een jack van lichtgevend oranje oliegoed en om haar blote benen fladderde een van de Friese vlag gemaakte rok. Blijkens de uit haar beide fietstassen puilende vegetatie had ze zoëven uit de grienden eetbare (onbespoten?) gewassen geoogst. ‘Even voor wind spelen, meneer,’ bood ze remmend aan. En voordat ik iets in de trant van: ‘te veel moeite’ had kunnen mompelen balanceerde ze over een soort van houten goot over de waterringen op de wieken af en zette deze in beweging. Naast het reeds vermelde zompige geluid werd de treurgeestigheid nog verhoogd door het dof dreunend gebonk van het een of ander terugslagmechanisme. Het apparaat begon even later door middel van de ton uit de buitenste waterring het slootvocht op de binnenste ring te lozen, waarna het door de hierboven genoemde goot wegliep. Nu gaf de vrouw een ruk aan het geheel, waardoor het gehele mechaniek een end gedraaid werd. ‘Om het op de wind te brengen,’ riep ze opgewekt, een slag van de molen handig ontwijkend. ‘Dank u wel,’ riep ik terug en toen begreep ik waarom de sloten hier ringvormig waren. Bij haar terugkeer via de nu glad geworden goot gleed de molenkenster uit en verdween met een been in het modderwater. Ik kon een ‘wat vervelend nou’ niet over de lippen krijgen, maar voelde me wel schuldig toen ze om de twee meter een plas uit haar schoen spuitend richting horizon verdween. Laat ik dit verhaal dan ook maar aan deze onbekende natuurliefhebster opdragen.