De Gids. Jaargang 147

[p. 647]

M.C. Brands
Over de Duitse eenheid

‘Die Deutschen waren immer geteilt, sie waren immer teilbar (...) Vielheit und Vielfalt (...) Regel, Einheit (...) Ausnahme.’ (W. Hofer (Hrsg.), Europa und die Einheit Deutschlands, 1970, p. 353).

Het uitblijven van een Duitse eenheidsstaat werd in de eerste helft van de negentiende eeuw door vele Duitsers beschouwd als een onhoudbare toestand. Maar waar men het erg moeilijk over eens kon worden, was de vraag hoe die Duitse eenheid eruit moest zien. ‘Was heisst Deutsch? Wo liegt Deutschland?’ blijken namelijk vragen te zijn met een eeuwigheidskarakter, zoals ook over de oostgrens van Europa wel altijd onenigheid zal blijven bestaan, zolang er tenminste over Europa gesproken zal worden. Een groot deel van de Duitse geschiedenis bestaat uit grenskwesties. Duitsland heeft nooit anders dan schuifgrenzen gekend, met daarbuiten, verspreid over heel midden- en Oost-Europa veel Duitse nederzettingen. Maar ook de term ‘eenheid’ mag er wezen, als het om onduidelijkheid gaat. Het begrip kan duiden op een samenhang - en wat voor samenhang? - van gelijksoortige, maar ook van juist zeer ongelijksoortige elementen. Opvallend is dat dit onduidelijke begrip zo'n magische klank voor zowel links als voor rechts heeft behouden. Het wordt synoniem geacht met tenminste sterkte, ‘Ordnung’ en daardoor met harmonie en geluk.

Samenvattend kan men zeggen dat het in het Duitse spraakgebruik van de negentiende eeuw gewoon was van eenheid te spreken, terwijl men toch wilde dat de Duitse ‘Vielheit’, dat wil zeggen de sterke politieke en culturele veelkleurigheid gehandhaafd bleef. Want lag het bijzonder creatieve karakter van het - in 1806 formeel opgeheven - Duitse Rijk niet juist in de grote verscheidenheid en de tegenstellingen - die eenheid der tegendelen? Was de oorzaak van de onbeduidendheid van landen als Nederland en Zwitserland niet grotendeels terug te voeren tot het feit dat zij zich losgemaakt hadden van de interne dynamiek van dat van tegenstellingen bruisende Duitse Rijk dat niet laboreerde aan de geborneerdheid van de moderne nationale eenheidsstaten?

Vanwege die ‘Vielheit’ waren vele Duitsers in de negentiende eeuw slechts voor een ‘laxe Einheit’. De rijke geschakeerdheid van het Duitse volk vereiste een ‘Bund’, een federatief verband, geen eenheidsstaat.

In het revolutiejaar 1848 kwam het tot de verlangde vrijheid noch tot eenheid. Ook al was de idee wijd verbreid in het bekende Frankforter parlement dat er geen eenheid zonder vrijheid en omgekeerd kon bestaan - versplintering immers in ‘Kleinstaaten’ leidt ertoe dat de vrijheid dertig keer of meer bevochten moet worden - de uitkomst van de lange debatten was: vrijheid noch eenheid. Bovendien probeerden kapers aan de grenzen hun slag te slaan, terwijl de talrijke academici - kennis is immers onmacht - in Frankfort het niet eens konden worden over de vraag: ‘Welche Einheit haben wir zu erstreben?’

In wat later ‘Realpolitik’ zou heten speelde de les van Frankfort een rol van betekenis. De interne vrijheid van een land, aldus één van de lessen, kon niet groter zijn dan de externe vrijheid toeliet; van de mate van druk op de grenzen hing af hoeveel interne vrijheid een staat zich kon veroorloven. ‘Innere Freiheit’ en ‘äussere Macht’ schenen elkaar in het Duitse geval slecht te verdragen.

Nadat Bismarck zijn Kleinduits-Pruisische ‘oplossing’ van het probleem der Duitse eenheid van bovenaf geforceerd had tegen Oostenrijk, bleef er nog genoeg ruimte voor ‘Sehnsucht’ naar het niet bereikte over. Hoe prachtig men de stichting van het Tweede Keizerrijk ook mocht vinden, miljoenen Duitsers bleven immers toch buiten dit rijk wonen. Een ‘Reich aller Deutschen’ was het allerminst; er werd

[p. 648]

zelfs gezegd dat deze vorm van Duitse eenheid in wezen een deling betekende. Spreken over Duitse eenheid is sindsdien altijd een merkwaardig mengsel geweest van staalharde machtspolitiek enerzijds en zweverig idealisme, een metafysica van het onbereikbare anderzijds.

In het buitenland heeft men de ontwikkeling van het Tweede Keizerrijk met wantrouwen gadegeslagen. Franse en Britse waarnemers profeteerden dat de Duitse eenheid - hoe partieel ook - zich niet liet verenigen met het voor vrede in Europa benodigde evenwicht van politieke krachten. Bovendien was het geen liberaal Duitsland geworden, zoals de Britse diplomatie gehoopt had. De Russische politiek was daarentegen juist gekant tegen een liberaal Duitsland dat tot overmaat van ramp ook nog sterk was: ‘Die preussische Regierung will ein einiges Deutschland. Die russische Regierung will einiges Deutschland’.

In zijn beroemde artikel over Bismarck noemt Kissinger als een van de voorwaarden voor vrede in Europa ‘a special equilibrium within Germany that would create among the German states a structure strong enough to resist attacks from both East and West, but not so powerful as to disquiet Germany's neighbors...’ Wel nu, die kwadratuur van de cirkel zou een vast bestanddeel blijven van wat ‘die deutsche Frage’ ging heten. M.a.w. het nieuwe Duitsland zou te groot en te sterk worden om nog in een Europees evenwicht te passen, anderzijds zou het te klein en te zwak zijn om een echt hegemoniale macht op het Europese continent te worden. Dit tussen tafellaken-en-servet karakter heeft sindsdien Europa en de wereld geteisterd. De Duitse politieke meesterhand wist aan het begin van deze eeuw aartsrivalen - Engeland en Frankrijk, maar ook Engeland en Rusland - in één kamp te drijven, waardoor de linies voor de Eerste Wereldoorlog gelegd waren. De Tweede Wereldoorlog is in vele opzichten slechts te beschouwen als het tweede bedrijf van die oefening in Europese zelfdestructie die de eerste helft van deze eeuw zou bepalen.

Voor Bismarck's ‘oplossing’ is een zware prijs betaald. Hij mocht dan wel Duitsland één gemaakt hebben, de Duitsers verdeelde hij meer dan ooit tevoren door grote groepen tegen elkaar uit te spelen. Politiek kreeg daardoor iets van een latente burgeroorlog. De staat bleef een machtig, dreigend vreemd lichaam waar men met angst en wantrouwen tegenopzag. Dit gold in het bijzonder voor die miljoenen socialisten die getroffen werden door uitsluitingswetten. Des te tragischer is het dan ook dat socialisten in hun eigen politieke theorieën zoveel elementen van het Bismarxisme hebben overgenomen (wo Ich ist, soll Es (de Staat) werden). Ook aan die socialistische theorieën is af te lezen dat de liberale fase, waarin andere landen burgerrechten en politieke mondigheid uitbreidden, in Duitsland slechts kort van duur en invloed is geweest.

Nog tragischer is dat de Duitse arbeidersbeweging - net als in andere landen - zou splijten, maar dat in het Duitse geval die splitsing weer direct verbonden was met de nationale kwestie. Die scheuring in het Duits socialisme heeft tijdens en na de Eerste Wereldoorlog geleid tot

Daumier, Equilibre europeen, 1867

[p. 649]

een poging tot broedermoord tussen spd en kpd, waarbij tot zelfs na 1933 de broeder een grotere vijand zou zijn dan de opkomende nazibeweging. De scherpe vijandigheid tussen de twee Duitse staten na 1949 valt niet te begrijpen zonder verwijzing naar de broedermoord onder Duitse socialisten sinds 1914. Mag het narcisme der kleine verschillen de geschiedenis van het internationale socialisme in het algemeen zwaar geteisterd hebben, de Duitse arbeidersbeweging heeft in haar ‘Zerrissenheit’ de katastrofe nog aanzienlijk vergroot.

Theorieën die ervan uitgaan dat alles zoveel beter had kunnen aflopen, als maar..., scoorden vooral na 1945 hoog, toen Duitsland opnieuw gedeeld werd en na ongeveer 75 jaar het Duitse rijk feitelijk ophield te bestaan. Versailles had als ‘Raubfrieden’ wel stukken van het rijksgebied afgekapt, het had het rijk niet gedeeld. Het had zelfs Pruisen laten voortbestaan, dat zo vaak aangezien was voor de hoofdoorzaak van de Duite machtswellust en misère. Na 1945 echter zou de frontlijn van de strijd tussen twee nieuwe wereldmachten dwars door Europa lopen en daarmee ook Duitsland klieven.

De vraag of en hoe deze deling te voorkomen was geweest blijkt juist in de laatste jaren weer een ongekende creativiteit - duidelijk te onderscheiden van historische accuratesse - uit te lokken. Er heeft zich een joyriding in de geschiedenis ontwikkeld waardoor ‘Dichtung’ maar al te vaak voor ‘Wahrheit’ gehouden wordt. Vooral Adenauer en de Amerikaanse ‘bezetters’ zijn favoriete objecten voor dit soort historisch joyriding geworden. Dit ‘creatief met de geschiedenis omgaan’ - gedane zaken behoren alsnog gekeerd te worden - kent weinig grenzen. Dit hangt ongetwijfeld samen met het feit dat het embargo dat na 1945 op het Europees tribalisme kwam te rusten, de laatste jaren sterk aan effectiviteit heeft ingeboet, naarmate de directe ervaringen met de rampen, die als gevolg van dat tribalisme beschouwd werden, verder in de tijd achter ons komen te liggen. Een van de consequenties van die ‘ontspanning’ is de herleving van ‘die deutsche Frage’ die na een lange winterslaap en abstinentie nu weer een gespreksthema voor links en rechts is geworden. Het probleem van de ‘nationale Zweiheit’ - twee staten, een natie - laat zich zeker niet reduceren tot de vraag van de ‘Wiedervereinigung’. Dat die nog in een heel ver verschiet ligt, daarover is bijna iedereen het eens. De discussie van nu richt zich veel meer op de vraag: ‘Was ist des Deutschen Vaterland?’ (Ehmke), nu in een tijd van economische recessie welvaart niet meer ‘identiteit versterkend’ blijkt te werken.

Van beide Duitse staten kan men in ieder geval zeggen dat zij sinds 1970, toen de Ostpolitik begon, veel Duitser zijn geworden, d.w.z. dat het Duitse element veel sterker naar voren treedt. Vooral in de ddr is, zoals men wellicht van een revolutionair regime mag verwachten, de wending zeer abrupt geweest. Werd Luther enige jaren terug nog voor een vorstenknecht en een soort proto-fascist gehouden, vorig jaar bij de grote Luther-herdenkingen werd hij gevierd als een groot Duitser. Steeds meer is ook de nadruk komen te liggen op het gemeenschappelijk Duitse element in beide staten, ook al zal de ddr-regering daar voor de afwisseling af en toe ook wel weer eens een poging tot scherpere afgrenzing tussendoor laten lopen.

Interessanter echter is dat het Kremlin in steeds scherpere bewoordingen, gericht tot Bonn, maar ook voor Oost-Berlijn bedoeld, over dat Duits-Duitse spel spreekt. Bonn wordt verweten dat het de grondslag van de ddr poogt te ondermijnen, bovendien zijn de oude scheldwoorden voor de Bondsrepubliek - revanchisme en militarisme - weer (tijdelijk?) van de rommelzolder gehaald. Natuurlijk poogt men vanuit het Kremlin over het hoofd van Bonn heen de ddr-regering tot voorzichtigheid te manen inzake de Duitse politiek. Het is immers onloochenbaar dat de relatieve onafhankelijkheid van de ddr tegenover Moskou de laatste jaren aanzienlijk vergroot is, niet in de laatste plaats door een verbetering van de ‘innerdeutsche’ relaties. Beide regeringen hebben er alle belang bij hun relatie niet te laten bederven door de

[p. 650]

verstoorde verhouding tussen Washington en Moskou. Aan Honecker wordt het plan toegeschreven om de verhoudingen tussen de beide Duitslanden zozeer te verbeteren dat de muur overbodig zou worden, althans volgens de vroegere vertegenwoordiger van Bonn in Oost-Berlijn, Klaus Bölling.

Heel kort slechts heeft Honecker eind 1983 gedreigd met een nieuwe ijstijd, wanneer de nieuwe raketten in West-Duitsland gestationeerd zouden worden. Snel heeft hij na de eerste plaatsing die term ingeslikt en ‘business as usual’ voortgezet (‘Kredite gegen Reise-erleichterungen’), kennelijk tot groeiend ongenoegen van het Kremlin dat zich nog altijd de beslissende macht inzake Duitse ontwikkelingen voorbehoudt. Al gaat het bezoek van Honecker nu niet door, toch blijft een goede relatie met Bonn voor hem zeer belangrijk, al ware het alleen maar vanwege het broodnodige kapitaal voor de verdere uitbreiding van de Oostduitse economie. Die expansie is weer van belang om de rust in wat nog steeds een politiestaat is, te handhaven. Er loopt dan wel veel prikkeldraad dwars door Duitsland, de meeste ddr-burgers horen al jaren tot de Westduitse ‘Fernsehnation’. Dat zijn realiteiten van Duitse gemeenschappelijkheid waar de ddr-regering de laatste jaren steeds meer rekening mee is gaan houden, ook al wordt de relatie tussen de burgers van beide Duitse staten met het jaar losser en onpersoonlijker. Zoals het heet: beide Duitse staten lijden aan een sterk ‘Identitätsdefizit’. Ook al ontkennen beide regeringen dit, beide houden wel steeds meer rekening met de politieke consequenties van dit gegeven.

In het vrije veld van politieke ideeën hoort men de laatste tijd steeds vaker spreken van een ‘Verdeutschung der beiden Deutschlande’ als onderdeel van een evenzeer gewenste ‘Europäisierung Europas’. Volgens sommige auteurs zou er geen vrede in Europa kunnen bestaan zonder Duitse eenheid. Hoe kort van memorie blijken zulke scribenten steeds weer te zijn! Herinneren zij zich echt niet meer dat vrede in Europa en Duitse eenheid elkaar niet zo bleken te liggen? Egon Bahr maakt het wel heel dol door voor beide Duitse staten een modelfunctie te claimen op het plunt van vredesregeling in Europa (Neue Gesellschaft, maart 1984). Zou bij een intelligente socialist als Bahr geen moment de gedachte opgekomen zijn dat het voor Duitsers misschien toch wijzer zou zijn geen model meer te willen zijn, ook niet in het goede?

Het aantal denkers en dromers dat de kwadratuur van de Duitse, respectievelijk Europese cirkel meent gevonden te hebben, schijnt nog dagelijks te groeien. De meesten van hen onderscheiden zich nauwelijks van de oude alchemisten: zij menen goud te kunnen maken uit zeer onedele metalen.

Aan de andere kant zou het van de buren van Duitsland zeer onwijs zijn de Duitsers alleen te laten zitten met het Duitse vraagstuk. Franse politici, de Franse president incluis, blijken dit in groeiende mate in te zien. Of zij greep kunnen krijgen op de dynamiek van de ‘innerdeutsche’ ontwikkelingen, is nog volstrekt onzeker. Maar het lijkt mij onjuist de bezorgdheid over een mogelijk verder ‘afdrijven’ van de Bondsrepubliek aan de Fransen over te laten. Hoe komt het dat wij zo weinig doordachte ideeën van Nederlandse kant horen over de relatie tussen Europese veiligheid en de ‘innerdeutsche’ ontwikkelingen?