De Gids. Jaargang 147

Herman Pleij
Over het Godsgericht in de middeleeuwen, en thans

Waarom wordt een goed mens in de bloei van zijn leven gestraft met kanker en een pijnlijk langdurig sterfbed? En waarom mag een vileine boef een lang en aangenaam leven leiden, afgesloten door een vreedzame dood? Of bestaan er geen goede en kwade mensen, en is de probleemstelling christelijk geïnfecteerd? Toch blijven de vragen ook in minder extreme vorm voor menigeen liggen: waarom moet een kind sterven?

Elke cultuurperiode bedenkt haar eigen verzoenende antwoorden op zulke existentiële vragen. Voor agnosten lijkt in onze tijd deze problematiek als vraagstelling niet te bestaan: wij zijn niet met een bepaalde bedoeling op aarde, niemand verwacht iets van ons, en tot op zeer beperkte hoogte kunnen we zelf bepalen welke koers we gaan. Maar bovenal regeert het toeval, dat daarmee ook tot God verklaard is. Dit Toeval regelt alles, zodat de gelovigen kunnen overgaan tot een aangenaam stoïcisme dan wel een volstrekt fatalisme.

Maar velen gooien het op een vriendelijk akkoord met deze plooibare regent. Ze bekleden het Toeval met de redelijkheid, waaraan het de echte God op aarde zo lijkt te ontbreken: een hele dag tegenslag is niet eerlijk, en het slachtoffer conditioneert zichzelf op de golflengte van een Toeval dat gevoel heeft voor een redelijk evenwicht tussen voor- en naspoed, zodat de zaken vanzelf weer beter gaan, of lijken te gaan.

Elk geloof dwingt na tegenslag de voorspoed af, omdat dit in de rede ligt. Voorzover men zich voorstellingen maakt van de houdingen die in de middeleeuwen ten aanzien van deze vragen gereed liggen, dan overheerst het beeld van een strak patroon van pasklare antwoorden. De mens heeft een bestemming, die vastligt in het goddelijke plan voor de eeuwigheid. Helaas zijn Gods bedoelingen voor de sinds de zondeval zwakke mens moeilijk te doorgronden, maar vast staat dat elk aards gebeuren een betekenis heeft in het perspectief van de eeuwigheid: zondaars die op aarde ongestoord hun gang kunnen gaan, krijgen bij het Laatste Oordeel de rekening gepresenteerd, onschuldige slachtoffers verwerven vrijwel automatisch een paspoort voor de hemel.

Binnen deze gedachtengang beveelt Anna Bijns, de kampioen van de Contra-Reformatie in de zestiende eeuw, bijna verkrachting en moord aan door de benden van Maarten van Rossum. Ze doet dat in haar beroemde refrein over de vraag wie van de twee Maartens in haar tijd, Luther en Van Rossum, nog de beste is. Het onvriendelijke contact met de bendeleider garandeert een onmiddellijke plaats in de hemel, terwijl inpalming door de valse religie van de andere Maarten de eeuwige verdoe-

[p. 637]

menis zal opleveren.

Hoe prettig dit ook lijkt om te geloven, juist de propagering in de literatuur van zulke denkbeelden geeft al aan dat de vanzelfsprekendheid kennelijk niet voor de hand lag. Waarom moet het een goed mens op aarde plotseling slecht vergaan? Sommigen dragen een oplossing aan die sterke overeenkomsten vertoont met het toekennen van absolute macht aan het toeval, dat als Fortuna zijn intree doet in de christelijke theologie. God laat de dingen op aarde regelen door deze geblinddoekte dame, die zonder aanzien des persoons haar rad van avontuur draait. Maar ook hier ontbreekt de redelijkheid allerminst: wie onderop ligt, kan weer stijgen, en wie bovenaan troont mag rekenen op zijn val. Pas na het aardse leven houdt haar gedelegeerde macht op en treden eeuwige beloning dan wel straf in werking.

Maar deze visie is allerminst algemeen geaccepteerd. Hoewel zij veelvuldig in de middeleeuwse literatuur gehanteerd wordt om de val van vorsten en helden te verklaren, blijft het geloof in een absolute predispositie met uitsluiting van deze gekerstende klassieke godin krachtig gehandhaafd. Alles heeft zin en betekenis in het licht van het Laatste Oordeel, alleen de mens slaagt er niet in of maar zeer ten dele om Gods reisplan per individu te doorgronden.

Gekrakeel derhalve, sterk controversiële gezichtspunten, en niet alleen in het Latijn aan de universiteiten en in de kloosters. Op een ander niveau doen ook de hoven en de steden mee, met hun literatuur in de volkstaal, gesponsord door een maecenaat van adel en stadsmagistraturen die op bestelling uitgelegd wensen te hebben waarom hun voorzaten van de troon vielen en zij hopelijk niet. En ook of er genade mogelijk is na de zonde, zowel die waaraan wij collectief schuldig zijn na Adams val als die welke wij zelf telkens weer begaan.

Deze vraag wordt in de middeleeuwse literatuur en beeldende kunst telkens weer uitgebeeld in een proces in de hemel, aangespannen door de duivel voor Gods rechtertroon. Wanneer we rondlopen in de vijftiende-eeuwse steden van de Lage Landen kunnen we het ook vertoond zien als spel. We volgen Mariken van Nieumeghen in het gelijknamige toneelstuk naar haar geboortestad. In de ban van Moenen, de duivel met het ene oog, heeft ze zes jaar met hem de beest uitgehangen in herberg de Gulden Boom te Antwerpen. Maar ze wil haar familie weer zien, en na veel gezeur geeft Moenen toe.

Het is druk in Nijmegen vanwege de jaarlijkse processie, en een grote menigte schaart zich om een wagen waarop het spel van Masscheroen zal worden gespeeld. Mariken is wild enthousiast, want daarover heeft haar oom, pastoor Gijsbrecht - de kaalkop, noemt Moenen hem, vanwege zijn geschoren kruin - hoog opgegeven. Masscheroen, de advocaat van opperduivel Lucifer, springt op de wagen en houdt een sterk betoog voor rechter God: waarom hebben de mensen recht op genade en de gevallen engelen niet? God mompelt wat over berouw dat altijd genade oplevert, maar Masscheroen komt er meteen scherp overheen: juist door dit automatisme verharden de mensen in zonden, die steeds schoon te wassen zijn met een beetje berouw. Daar moet God hem gelijk in geven. En hij neemt zich voor om de mensheid wederom te straffen met zijn plagen.

We krijgen het benauwd rond de wagen. Maar daar verschijnt Maria, in maagdelijk wit en hemels blauw. Ze treedt op als onze advocaat. Heeft God, in de gedaante van haar zoon, niet zelf gezegd dat ook de meest verstokte zondaar door hem met open armen ontvangen zal worden? En ze herinnert de opperste rechter hierbij aan haar moederschap, door de borsten te tonen die hem voedden en de buik die hem herbergde.

Hier kan Masscheroen met al zijn gelijk niet tegenop, ook al had hij nog aangeboden om met zijn duivelse trawanten te assisteren bij Gods voorgenomen strafexercities. Voor de zoveelste keer valt het godsgericht in het voordeel van de mens uit, dank zij de moedermaagd. Spel uit, en Mariken in tranen. Gerustgesteld

[p. 638]

wandelen we weer de vijftiende eeuw uit: leven en lijden hebben zin, mits we vertrouwen op de hemelse rechter en onze advocate in het hoogste gerechtshof. Hoe moeilijk echter dit geloof valt vast te houden tegenover de realiteit van het aardse bestaan, vol onredelijke grilligheid, toont de eindeloze reeks teksten, beelden en spelen die steeds weer deze goddelijke rechtspraak moeten adverteren.

De gedachte dat Gods bedoelingen in principe te (her)kennen zijn en dat goddelijke rechtvaardigheid reeds op aarde te verkrijgen valt, heeft ook het wereldlijke procesrecht beïnvloed. We kennen immers uit de middeleeuwen eveneens het aardse godsoordeel of godsgericht. In modernere tijden heeft deze bijzondere bewijsvoering bij een strafproces grote carrière gemaakt in de beeldvorming van de middeleeuwen, vanwege de bizarre technieken en de zoveelste vermeende aanwijzing van middeleeuwse onnozelheid. Maar in werkelijkheid werd het godsoordeel slechts in zeer bescheiden mate ‘uitgelokt’, en komt het vanaf de twaalfde eeuw nauwelijks meer voor in de praktijk van de rechtsgang. Waar het al niet vanzelf is uitgestorven, daar maken allerlei verbodsbepalingen er een definitief eind aan.

Het bekendst is nog de gerechtelijke tweekamp. De Karolingische rechtsinstellingen steunden niet zozeer op het getuigenbewijs alswel op eedsafleggingen dat men onschuldig was, vaak in beide kampen met bijval van zogenaamde eedhelpers. Vanuit de opvattingen over riddereer was het vooralsnog niet denkbaar dat een aardse rechter zomaar het gegeven woord zou gaan toetsen aan zelf te verkrijgen bewijs voor gelijk en ongelijk. Vandaar bij patstellingen een ritueel gevecht volgens de riddercodes, waarbij God ongetwijfeld het gelijk bij de sterkste zou leggen. En die won dan ook altijd.

Het godsgericht werd ook afgeroepen in zogenaamde ordaliën. Beurtelings moest men een gloeiend ijzer in de hand nemen, en de (on)schuld bleek uit de mate waarin de brandwonden genazen binnen een gestelde tijd. Het opvissen van een ring uit een ketel kokend water leverde dezelfde procedure op. Onderdompeling in koud water bewees schuld wanneer men bleef drijven, zodat men bij zinken goed zat maar het risico liep om dit gelijk niet meer op aarde te mogen beleven. Nog meer varianten van zulke proeven worden genoemd in de rechtsbronnen uit de middeleeuwen, maar vaak gaan ze vergezeld met kanttekeningen als ‘vroeger’, ‘elders’ of ‘uitgestorven’. Na de twaalfde eeuw vernemen we er in de werkelijkheid nauwelijks meer iets van, met opmerkelijke uitzondering van de onderdompelingsproef bij de heksenprocessen van de zestiende en zeventiende eeuw.

Wanneer we wel horen van zulke godsgerichten in vroeger eeuwen, dan moeten de psychologische effecten van zo'n rechtsgang niet onderschat worden. Aangezien God persoonlijk zijn oordeel bekend zou maken, werd de proef met uitvoerig ritueel van gebeden en zegeningen omkleed. Dat moest de leugenaar wel onzeker maken, waardoor hij zwak werd in de strijd of zelfs van de proef afzag door te bekennen. Toch zijn de geluiden van protest tegen deze procesvorm van meet af aan zeer luid en overtuigend. Het is weer de literatuur in de volkstaal die ons parten speelt bij deze beeldvorming. Juist als de gerechtelijke tweekamp nagenoeg verdwenen is, beginnen de ridderromans vanaf de twaalfde eeuw een ouderwets ridderbeeld te afficheren dat in de eigen tijd weer normgevend zou moeten zijn, ten dienste van de propaganda-winkel aan de Franse en Anglonormandische hoven.

Vrijwel elke ridderroman bevat een riddergevecht onder auspiciën van God. De goede ridder munt overdreven uit in het hanteren van de riddercodes, de verrader weet ze als geen ander met voeten te treden. We weten dat nog van school, waar Elegast in zo'n gevecht de infame leugenaar Eggheric aan de kaak stelt. Voor de strijd bidt Elegast uitvoerig en slaat een kruis, hetgeen Eggheric nadrukkelijk achterwege laat. Het gevecht is slopend. Als Eg-

[p. 639]

gheric van zijn paard valt, wacht Elegast netjes tot hij weer opgekrabbeld is. En weer gaat het verder. Koning Karel de Grote kan het niet meer aanzien en smeekt God om zich nu te openbaren. En dan gebeurt eindelijk wat we al lang konden weten: met Gods hulp klooft Elegast met een machtige slag Eggherics schedel. Dus dat was de verrader. En hij wordt weggesleept en gehangen, tezamen met zijn trawanten. De tekst besluit met een lofzang op God.

De edele, godvruchtige ridder heeft in deze verhalen altijd gelijk. In een andere roman gaat de eerlijke ridder zo tekeer dat zijn tegenstander in het benauwde harnas flauw valt. IJlings schiet onze held toe om zijn vizier even open te zetten, zodat hij weer lucht krijgt en de strijd kan hervatten! Uiteraard vergeefs, want de ware ridder wiens woord heilig is, heeft zich al getoond. Ook hier vindt de verrader zijn hoofd in twee helften terug op zijn schouders.

Het godsgericht op aarde leeft vooral in de literatuur van de middeleeuwen, en nauwelijks in de werkelijkheid, zeker niet in de tijd waarin die romans werden geschreven, beluisterd en gelezen. Het godsgericht in de hemel kennen we eveneens uit de wereld van de middeleeuwse verbeelding. Kunst is een instrument om de mens met zijn levensomstandigheden te verzoenen, door te verwijzen naar de betere omstandigheden van vroeger, later of eeuwigheid.

Thans is het godsgericht verbeeld in de kernbom. Grote groepen nieuw-gelovigen trekken rond in lange processies, om het gevaar te bezweren van een ongrijpbare verschrikking die zich aan de menselijke controle onttrokken zou hebben. En alweer wordt gewezen met dit ritueel op de mogelijkheid van redding en genade bij getoond berouw over de hoogmoed van de wetenschap. De godsdienst is getechnocratiseerd, de kudde loopt op asfalt: het godsgericht is een kernbom, die pas mag afgaan bij het Laatste Oordeel.