De Gids. Jaargang 147

[p. 631]

Aleid Truijens
Over het verband tussen de romans van August Lafontaine en de tering

‘Dat wil ik eens lezen,’ was Droogstoppels reactie bij het zien van deze titel van Sjaalmans verhandeling, ‘omdat er van dien Lafontaine boeken op zolder liggen; maar hy zegt, dat de invloed zich eerst openbaart in het tweede geslacht. Myn grootvader las niet.’

Ik moet toegeven dat bij mij, anders dan bij Droogstoppel, die niets las, ‘behalve de Schrift’, de schok der herkenning uitbleef: de enige La Fontaine van wie ik een boek op zolder heb liggen, schreef fabeltjes en was zeker geen tijdgenoot van Droogstoppels grootvader.

De titel is, zoals alle goede titels, intrigerend omdat hij suggereert maar niets verklapt: er bestaat een verband tussen de romans van Lafontaine en de tering, maar de aard van het verband blijft duister. De tering is bij uitstek een ziekte voor schrijvers, voor arme, miskende schrijvers liefst, of voor veelbelovende scheppers van een miniem oeuvre. Hoofdpersonen van negentiende- en achttiende-eeuwse romans lijden eveneens vaak aan deze ziekte, omdat het sterfbed van de uitgemergelde, hologige bloedspuwer de schrijver een goede gelegenheid bood zich te verliezen in pathetisch gejammer, fraaie detailtekening en bespiegelingen over ferm gedragen lijden.

Maar kan men alleen al van lezen de tering krijgen? Die stelling leek mij al even absurd als mijn eigen bezigheid op het moment dat ik me deze vraag stelde: ik zou een artikel schrijven waarvan de titel al vaststond, maar wist absoluut niet over wie het zou gaan.

Goed, wie was ‘dien Lafontaine’? August Heinrich Julius heette hij, hij studeerde theologie en was achtereenvolgens huisleraar, hofmeester en legerpredikant, liefhebberde wat in filosofie, geschiedenis, klassieken, taalkunde, natuurkunde, anatomie en chirurgie. Bij al deze bezigheden zag hij nog kans zo'n honderdvijftig tot tweehonderd (geen enkele handboekschrijver is erin geslaagd ze precies te tellen) romans en toneelstukken te schrijven en gaf hij een periodiek uit getiteld Zeitschrift für Gatinnen, Mütter und Töchter.

Laat-negentiende-eeuwse handboekschrijvers lijken hun lachen nauwelijks in te kunnen houden wanneer zij Lafontaines werk karakteriseren. Hij schreef gevoelige familieromans met moralistische strekking, een genre dat door Gellert (1715-1769) populair werd, maar door toedoen van Lafontaine bedenkelijk afgleed naar het niveau van de triviaalliteratuur. ‘Seine Werke rührten ihn selbst zum Weinen,’ merkt Goedeke, schrijver van Grundriss zur Geschichte der Deutschen Dichtung besmuikt op, en hij voegt er een ander pikant detail aan toe: Lafontaine schreef zo veel dat hij zelf vergat wat hij ooit bedacht had. Zonder enige gêne schreef hij de roman in zo'n geval gewoon opnieuw.

Aliteraire brave burgers: kooplieden, artsen, kantoorbeambten en ‘Manufakturenbesitzer’ vormden zijn talrijke, razend enthousiaste publiek. De uitgevers konden het papier om zijn boeken op te drukken nauwelijks aanslepen. Er verschenen vertalingen van zijn werk in vrijwel alle Europese talen.

Maar de schrijvers en critici van de Romantische Schule (± 1800) dreven de spot met deze gezond-verstandideoloog die, ondanks zijn weke gemoed, vurig aanhanger was van de oude Verlichtingsidealen en een blijmoedige levensopvatting predikte, waarin de deugd, zij het na vele beproevingen van de fiere held, altijd zegeviert en kuis, rechtschapen jongelinggedrag altijd beloond wordt met het bezit van een blozende, onophoudelijk barende moeke.

Eén ding kon Lafontaine absoluut niet, betoogt de schrijver van de Allgemeine Deutsche Biographie: schrijven. Zijn personages zijn ‘schablonenhaft’, de dialogen stomvervelend, de beschrijvingen te breed uitgesponnen en de ont-

[p. 632]

knoping vaak onlogisch. Het is zelfs zo erg dat Lafontaine ‘bisweilen neben dem ästhetischen auch den sittlichen Sinn des Lesers verletzt’. Daar kon de arme Lafontaine het mee doen.

De laatste jaren van zijn leven schreef hij niet meer. Karl Rosenkranz, de latere biograaf van Hegel, beschrijft in zijn autobiografie hoe hij de ruim zeventigjarige Lafontaine aantrof op een kale pensionkamer in Halle, vereenzaamd na de dood van zijn vrouw en enkelen van zijn kinderen, een beetje wereldvreemd, maar nog altijd even goedgemutst en helder, ieder moment van de dag ‘zum Disputieren und Scherzen aufgelegt’. De disputen hadden vooral Hegel tot onderwerp, maar Lafontaine liet zich niet door Rosenkranz tot bewondering overhalen. Rosenkranz heeft het niet erg op met het werk van zijn vriend; de bewonderende toon verdwijnt en wat lacherig schrijft hij: ‘Frühe Gräber und heisse thränen (...) pflegen das Ende auszumachen’ van geschiedenissen waarin oprechte natuurkinderen tegen de wrede werkelijkheid opbotsen. Maar ‘de mens’ Lafontaine zou hem lang bijblijven. Rosenkranz zit aan zijn bed als Lafontaine in 1831 zijn laatste adem wijdt aan een schrille vertolking van de ‘Marseillaise’ en vervolgens vredig inslaapt. Niks tering!

Een aardige man, Lafontaine, maar natuurlijk wel een echte droogstoppelschrijver. Het is toch niet erg waarschijnlijk dat Multatuli, die schreef: ‘Er zijn weinig boeken waaruit men niet leeren kan hoe men niet schryven moet’ en: ‘Een novelle met knoop, schildering, spanning, oom uit amerika en slot. Hu!?’, dat die kritische Multatuli zo'n derderangs koning van de ‘lach-en-een-traan’-formule bewonderde?

Aan de andere kant: Multatuli had een grillige smaak. Hij stond op gespannen voet met beroemde collega's. Bilderdijk achtte hij een taalverkrachter, een dramatisch ontalent en een huichelaar die een knieval maakte naar zijn vorst (zie bijvoorbeeld Idee 1065); Van Alphen begreep niets van kinderen maar lonkte naar de ouders. Hij bedankt gepikeerd voor de vergelijking met Chateaubriand (Brieven viii, p. 109) en zegt over de afgoden Goethe en Schiller: ‘Wat 'n leegte! Leegte in handeling zoowel als in gedachten. Toch is elke regel van Göthe en van Schiller een citaat geworden’ (Brieven viii, p. 111). Nee, dan Klaas Ris, de molenaarsknecht met wie Douwes Dekker enige tijd correspondeerde. Als deze ongeletterde ‘spellen had geleerd, zou hy een goed schryver zyn, en wie geen goed schryver is, acht ik er niet minder om, indien hy overigens een goed mensch is’ (Brieven viii, p. 109). Natuurlijk, er is maar één Multatuli nodig en voor de rest een massa ‘goede menschen’ die hem bewonderen.

In dit twijfelachtige stadium van de beantwoording van mijn vraag was ik beland, toen ik onverwacht, bladerend in het eigenlijke ‘pak van Sjaalman’, Multatuli's Brieven en Ideën, op de naam Lafontaine stuitte. In Idee 1052b onderbreekt Multatuli zijn Woutertje Pieterse-verhaal met een toelichting op het gedrag van schoolmeester Pennewip die Wouter een passage uit het werk van Bilderdijk laat ontleden: ‘(...) waardoor wordt “uitgetogen degen” taalkundiglyk gesproken... geregeerd? Welnu? Door... mê... mê... mê... Al blatend monsterde hier onze Pennewip z'n auditorium op eigenaardige wijs.’ Dit herinnert Multatuli aan een roman van Lafontaine waarin de hoofdpersoon mensenkennis opdoet door geobserveerde personen nauwkeurig na te bootsen in woord en gebaar. Hij raadt de lezer aan eens voor Pennewip te spelen.

Vervolgens wijdt hij enige bladzijden aan ‘de goede Lafontaine’, die weliswaar een sentimenteel schrijver was, maar in Multatuli's ogen huizenhoog boven onze Feith, Helmers en Tollens uittorende. Over deze schrijvers niets dan kwaads: om niet van navolging van de Duitsers beschuldigd te worden, ‘besloten zy in 'n koncilie van letterkundigen, zich nooit te vergrypen aan humor’. Lafontaine daarentegen noemt hij een ‘humorist’: ‘'t Is hem gelukt hier-en-daar de natuur te betrappen op ondeugendheidjes die meer waard zyn dan het eenzaam-

[p. 633]

ste dal vol kerkhoven en gebroken harten. Dat z'n Publiek er niet op lette, en volstrekt schreien wilde, kon hy niet helpen. Misschien leverde hy al die tranen om den broode, en nu-en-dan wat waarheid als toegift voor eigen liefhebbery.’ Lafontaine is ‘miskend’ en alleen Multatuli zag dit in: ‘Men heeft nooit dien “overgevoeligen” Lafontaine nagevolgd in z'n zoo goed gelukte grepen in 't dagelyksch leven. Of men niet inzag dat hy hierin de officieele helden van den dag, Göthe en Schiller, ver te-boven ging - moeielyk was 't niet! - of dat men 't by al die tranen en hysterische gevoelskitteling van andere soort, niet deftig genoeg vond, waag ik niet te beslissen.’ (Ideën v, p. 96-98)

In een brief aan zijn uitgever kondigt Douwes Dekker zijn Lafontaine-passage aan, waarbij hij meteen aandringt op hernieuwde uitgave: ‘In den Wouter zal weldra gunstige melding worden gemaakt van een ouden roman van Lafontaine, nu lang uit de mode en aan 't tegenwoordig geslacht onbekend. Zoudt ge denken dat een nieuwe vertaling daarvan goed zou zyn? Ik zal hem in de Ideen zeer gunstig bespreken, en de oude (slechte) vertaling van 18.. (10, 12?) zal wel verschwunden zyn. Zoo ja dan zal Mimi die vertaling maken. De roman is lief en door oudheid nieuw. Ik bedoel Herman Lange.’ (Brieven ix, p. 174) Funke denkt natuurlijk dat het om de fabeldichter gaat en antwoordt, zo blijkt uit Dekkers brief dat ‘klassieken’ het de laatste tijd niet zo best doen. Geergerd corrigeert hij hem: ‘De Lafontaine die ik bedoel was nooit vervelend genoeg (...) om op die wys klassiek te worden.’ Hij legt uit wat voor schrijver hij wél was en daar duikt - eindelijk! - de tering op in verband met Lafontaine: ‘Hy is 'n type, en heeft zeer grooten invloed uitgeoefend op volksgeest, karakter, zedelykheid (...) en zelfs op gezondheid. Dit had ik in 't licht willen stellen, en ik zàl het ook doen. Ik zou 'n slecht auteur zyn als ik by 't behandelen van 'n mensch-geschiedenis uit het begin der xixe eeuw zoo'n enormen factor over het hoofd zag!’ Gezondheid? ‘Zoo'n enormen factor’? Dekker vervolgt: ‘Die Duitser heeft veel toegebracht tot de opvoeding onzer grootouders. Van hem (en de cache-nez) stammen een zekere soort van tering en deugd af. Ook 'n byzondere soort van “liefde”, die echter nu uitgestorven is. Ik weet wel dat dit aan 't tegenwoordig geslacht onbekend is, maar juist daarom wou ik 't bekend maken.’ (Brieven ix, p. 177)

Deze gelegenheid heeft Multatuli niet meer gekregen, althans voor zover ik kon nagaan. In de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam is geen vertaling te vinden van Mimi (Hamminck Schepel, Dekkers tweede vrouw en uitgeefster van zijn brieven) van de genoemde roman Herman Lange, wel de - inderdaad erbarmelijke - vertaling van 1804. Zou ook dit plan, zoals zovele ‘projecten’ van Multatuli, in het water gevallen zijn? Het zal wel. Mimi, anders nogal gul met haar commentaar, doet er bij deze brieven helaas het zwijgen toe.

Wat kan Multatuli bedoeld hebben, met zijn ‘zekere soort van tering en deugd’ en ‘een byzondere soort van “liefde”’? Dat overdadige kleding, zoals de cache-nez, een dikke wollen sjaal, bevattelijk kan maken, is een bekende gemeenplaats. Een andere gemeenplaats, of misschien wel ‘waarheid’, is dat ongeluk, langdurig lijden, een goede kweekbodem voor kwaadaardige ziekten schept. ‘De tering’ was in de achttiende-eeuwse literatuur een gebruikelijke metafoor voor het lijden door afgewezen liefde. Lotje Roulin bijvoorbeeld, de deugdzame heldin uit de Historie van Willem Leevend van Lafontaines tijdgenotes Wolff en Deken, kwijnt langzaam weg door haar ‘alles verterende’ liefde voor Willem, die zijn hart aan een ander geschonken heeft. Ook Willem bemint Lotje, maar geheel in het kuise: hij bewondert haar nobele inborst. In stille aanbidding voor zijn dappere vriendin moet Willem toezien hoe zij een gruweldood sterft. Doodsoorzaak: onvervuld verlangen, ofwel ‘de tering’. Is het deze deugd, deze kuise liefde, deze tering die Multatuli bedoelt? Het zou kunnen. Over Goethe, Lafontaines mindere, merkt hij op: ‘De hoofdfout in Herr Hofrath von Göthe, als mensch en

[p. 634]

als schryver, was, dat-i niet geleden had!’

Was Goethe dus een charlatan, een poseur en wist die goedhartige, vrolijke Lafontaine wat werkelijk lijden was? In Idee 764 haalt Multatuli hem met instemming aan: ‘Wie steeds gelukkig was (...) heeft slechts de kleinste helft van 't leven gezien.’ In zijn romans wordt veel geleden, vooral in de liefde tussen leden van verschillende standen, maar alles komt steeds op z'n pootjes terecht. Ik ben één slachtoffer van de liefde als Lotje Roulin tegengekomen, het meisje Louise in Herman Lange. Hermans adellijke vriend Hoogveld raakt verliefd op dit eenvoudige dorpsmeisje, verleidt haar onder het uitspreken van trouwbeloftes, maakt haar vervolgens zwanger en trouwt met een freule uit eigen kring. Die Louise sterft, net als Lotje, ‘van verdriet’. Of aan de tering? Met zoveel woorden staat het er niet. Was deze ziektemetafoor voor Multatuli's tijdgenoten onbegrijpelijk geworden?

Het is in ieder geval opmerkelijk dat Multatuli zoveel moeite deed om de herwaardering voor zo'n minor poet op gang te brengen. Er zijn wel, maar dat is achteraf makkelijk gezegd, overeenkomsten te vinden tussen Multatuli en Lafontaine: hun voorkeur voor anekdotes uit het leven van alledag, hun bewondering voor de natuurlijke ‘goeden mensch’, het luchtig verpakte moralisme, de buitengewoon brede literaire, filosofische en wetenschappelijke belangstelling (suggestie voor een volgend themanummer: het pak van Lafontaine). En, toegegeven, Lafontaine is bij lange na niet zo verschrikkelijk om te lezen als Feith en zijn jammerende vrienden. Tussen de vele bladzijden vol sentimenteel geneuzel duikt af en toe, als beloning voor de doorzetters, een aardige passage op waarin het gedrag van adellijke leeghoofden en dweepzuchtige meisjes wordt bespot.

Ik blijf nieuwsgierig naar dat verstrekkende effect van Lafontaines brave romans op de volksgezondheid onzer voorouders. Misschien moet ik eens een paar maanden vrijnemen om al die tweehonderd boeken, als ze er zijn tenminste, op m'n gemak door te nemen.