De Gids. Jaargang 147

Rudy Kousbroek
Over zeker soort van geest der Fransen, een gevolg der armoede van hun taal

Hoewel niet objectief kan worden vastgesteld wat Sjaalman onder die ‘zekere soort van geest’ verstond, is het opvallende van deze stelling dat zij na meer dan honderd jaar nog goed wordt begrepen, en niet alleen door Nederlanders. Het is een uitspraak die een zeker ‘I see what you mean’-gevoel oproept.

Daar zou men uit af kunnen leiden dat er inderdaad een herkenbare ‘geest der Fransen’ bestaat, en daarnaast een objectief te constateren armoede der Franse taal; voor ons, vanuit onze rijkere talen en met onze ervaringskennis van het Franse gedrag, zou duidelijk zijn dat er tussen die twee dingen een bepaald verband bestaat.

Maar ik geloof niet dat de vork op die manier in de steel zit. Er zijn geen twee afzonderlijke observaties in het spel: beide zinsdelen, zowel de uitspraak vóór als achter de komma, verwijzen naar één en hetzelfde denkbeeld. Het te bewijzene, als men het zo mag noemen, wordt als bewijs gebruikt en ik vrees dat het hele probleem gesitueerd is op het terrein der vertaalmoeilijkheden en meer niet.

Welke voorstelling maakt iemand zich van het Frans die deze taal niet door en door beheerst? Het is een hachelijke onderneming dat te proberen te achterhalen, maar ik zal toch een poging wagen: Den docteur heeft me 'nen precept geschreven want ik ben bar nerveus - deze uitspraak werd eens, ik geloof door Gerard Reve, in het Belgenland opgetekend. Het illustreert, tenzij ik me vergis, iets van onze visie op het Frans. Het is dan wel Nederlands, maar Nederlands waarop zich het kromme Franse taaleigen heeft geënt, ‘je kunt er aan zien hoe armoedig de Franse taal is’.

Ziedaar dus een eerste hypothese over de voorstelling die men zich in Nederland maakt over de armoede van het Frans: een zekere bekendheid met het gebroken Nederlands dat door Franstalige Belgen wordt gesproken. Het zou de eerste keer niet zijn dat mensen de gebrekkige wijze waarop een vreemdeling zich uitdrukt toeschrijven aan een congenitale hersenzwakte, een kinderlijke aard of de armoede van zijn moedertaal, zoniet een combinatie van alle drie. Vooral in de Europese koloniale geschiedenis liggen de voorbeelden voor het opscheppen.

Een tweede hypothese betreft het verschil in fonetiek en ritme. Het Frans kent geen klemtoon zoals de Germaanse talen en het Engels en dit wordt om duistere redenen ervaren als gebrek aan ernst of diepte, en aan mannelijkheid. (‘Ik hoor de zoete tongval wel/ de weelde van

[p. 630]

geluiden/ het tederkleurig klankenspel/ der talen uit het Zuiden/ Maar 'k trek mijn man'lijk Neerlands voor/ dat gaat mij dieper dan het oor...’).

Zelf heb ik jarenlang geloofd in de theorie dat een echte poëzie, met structuur en ritme, kortom datgene wat een gedicht een gedicht maakt, in het Frans onmogelijk zou zijn. Zij hadden er iets slaps en toonloos voor in de plaats dat zij voor poëzie aanzagen, omdat het gehoor voor werkelijke poëzie hun nu eenmaal ontbrak. Een aanhangsel van deze doctrine leerde dat het Frans niet goed gezongen kon worden, ‘de taal leent zich er niet toe’, en dan was er natuurlijk het argument dat het rijm in het Frans geen poëtische functie had, want ‘in die taal rijmt bijna alles’.

Al deze dingen laten zich gemakkelijk verenigen met de Franse (en meer in het algemeen Mediterrane) reputatie van oppervlakkigheid; de Franse slag, Franse complimenten, een Franse eed, een Franse verschoning, etc.

Vandaar de derde hypothese: het Frans als ‘de taal waarin men niet meent wat men zegt’. Wat hierbij in werkelijkheid in het geding is, is een rhetorische traditie die in de omringende Noordelijke landen niet bestaat. Het is waar dat ook niet alle Fransen daar gelukkig mee zijn en dat bijvoorbeeld een rede van Malraux sommige van zijn landgenoten buikpijn bezorgt.

Als vierde veronderstelling kan daaraan nog worden toegevoegd dat het tamelijk wijdverbreide Franse geloof de helderheid in pacht te hebben aan het voorgaande nog een extra dimensie van hinderlijkheid kan geven. Tout ce qui n'est pas clair n'est pas français, schreef Rivarol en Chateaubriant was van mening dat alleen de Fransen zich helder uitdrukten, zoals zij ook de enigen waren die beschikten over de gave des onderscheids op culinair gebied (les Français sont les seuls qui s'expriment avec clarté comme eux seuls savent manger avec discernement). Vele Fransen zijn er van overtuigd dat zij deze wonderbaarlijke gave geërfd hebben van Descartes (l'esprit cartésien) en nog luttele jaren geleden kon een gepensioneerde politieprefect zichzelf onsterfelijk belachelijk maken door over dit onderwerp een heel boek te schrijven.

Er staat tegenover dat maar weinig Nederlanders van deze feiten op de hoogte zijn, zodat zij vermoedelijk nauwelijks een rol spelen in de huidige vorm van het vooroordeel van Sjaalman.

Iets dergelijks geldt ook voor een vijfde mogelijke factor: het historische conflict tussen classicisme en romantiek, dat bijvoorbeeld Stendhal bewoog tot het schrijven van Racine ou Shakespeare, waarbij hij koos voor de laatste en tegen de eerste, voor het vrije vers en tegen de Alexandrijn (de nos jours, le vers alexandrin n'est le plus souvent qu'une cache-sottise). Dit conflict had in Frankrijk bovendien een speciaal karakter als gevolg van de invloed uitgeoefend op de Franse taal door de in 1634 gestichte Académie Française, een onderwerp op zichzelf dat ik hier verder maar laat rusten.

Het is niet aannemelijk dat de herkenbaarheid van Sjaalmans stelling voor hedendaagse Nederlanders nog iets met deze materie te maken heeft; maar ik denk dat het wel degelijk iets betekende voor Multatuli en zijn tijdgenoten, en dat hij met die ‘zekere soort van geest der Fransen’ iets bedoeld kan hebben dat verwant was aan de sottise waar Stendhal over schreef.