De Gids. Jaargang 147

Lea Dasberg
Over den Emile van Rousseau

In de Bibliothèque Nationale te Parijs is een opzienbarende vondst gedaan. Een boekbinder die een van de eerste Franse vertalingen van Daniel Defoes Robinson Crusoe ter restauratie in handen kreeg, vond opgerold in de rug van de band een brief of dagboekfragment in dichtvorm, waardoor de hele pedagogenwereld in rep en roer is geraakt. Op grond van deze ‘brief’ zou de opvatting, als zou de figuur van de pupil uit Rousseaus beroemde werk Emile ou de l'éducation van 1762 een fantasie van Rousseau zijn geweest en niet diens werkelijke opvoedeling, wel eens herziening kunnen behoeven. In afwachting van uitgebreider onderzoek volgt hier alvast de tekst, vertaald in het Nederlands en voorzien van een eerste proeve van annotatie door de pedagoge Lea Dasberg.

[p. 608]

Parijs 6 februari 1762

Mijn liefste Thérèse,^1.

je kleine Emile is eindelijk eens ontsnapt
terwijl monsieur^2. - die hond! - een uiltje knapt.
Zo kan ik dan eens vrij mijn woede luchten.
O, kon ik hem toch ooit voorgoed ontvluchten
en samenzijn met jou zonder spion
die alles wat ik doe noteert en turft.

Dan zou ik doen met jou wat hij niet durft:^3.
ik zou behoedzaam splijten je cocon
zodat je vlindervleugeltjes zich kunnen spreiden
en ik met kussen je daartussen kon verblijden.

Mijn god! Je ziet hoe mijn natuur is aangetast
door die verkrampte en verwrongen oude kwast^4.
die alles doet ter onderdrukking van mijn zinnen
en op die eindeloze tochten door de velden
mij hooguit toont hoe bijen uit de bloemen honing winnen
zodat ik, nu ik je schrijf, de echte woorden
- gevangen in zijn ban als ik steeds leef - zelfs nu nog smoorde
en met symbolentaal mijzelf en dus ook jou, mijn liefste, kwelde.

Ik wil je eindelijk eens frank en vrij en ongecensureerd
vertellen dat ik vannacht, terwijl hij snurkte in het andere bed^5.
mij over alle angst heb heengezet
en denkend aan jouw borsten heb gemasturbeerd.

Die schoft, die dat het ergste noemt wat je kunt doen!
Ik walg van wat hij voorstaat als fatsoen:
jou zwanger maken keer op keer^6.
en, hoe wanhopig je je ook verzet,
de kinderen die je baart - waar ik in kinderlijke onschuld niets van hoor te weten -
het vondelingenhuis inschopt en zo jou uit de moederlijke macht ontzet.
Dat noemen de volwassenen dan hun geweten!

1. Thérèse Levasseur, maîtresse van Rousseau, bij wie hij vijf kinderen had die hij tegen haar zin allen in het vondelingenhuis deed belanden.

2. De gouverneur/Rousseau.

3. Uit het vervolg blijkt dat de briefschrijver op de hoogte is van zijn mentors verhouding met Thérèse zodat deze uitspraak, die daarmee in strijd lijkt, zou kunnen wijzen op het feit dat hij ook op de hoogte zou zijn geweest van diens seksuele zondebesef, waartoe hij dan gesnuffeld zou moeten hebben in aantekeningen voor de Confessions, die immers pas in 1770 voltooid werden. Het hierna volgende kan wijzen op een werkelijk intiem contact tussen de briefschrijver en de geliefde van zijn gouverneur, maar kan ook worden uitgelegd als oedipale haat jegens de vaderfiguur van de gouverneur en oedipale begeerte naar diens vrouw, gevoed door de seksuele fantasie, typisch voor de ontwakende seksualiteit van de puber, die, door de opvoeding die hij krijgt, voor zijn geweten kennelijk toch weer een morele rechtvaardiging behoeft als uitgedrukt in r. 9-11 en in r. 32-49.

4. Emile, boek iv: ‘... dan dient U hem een treffend, indringend en eerlijk tafereel te schilderen van de verschrikkingen der ontucht, de liederlijke afstomping en het onmerkbaar hellend vlak waarop een eerste onkuisheid ons al doet belanden en dat ons, afglijdend naar alle verdere vormen van ontucht, uiteindelijk naar de afgrond zal voeren...’

5. We zien hier het advies van nooit de opvoedeling alleen te laten in praktijk gebracht: de gouverneur slaapt bij hem op de kamer.

6. Zie noot 1.

[p. 609]

 

Als hij eens wist dat ik dat wist en... uit jouw eigen mond,

 

als hij vermoedde hoe die ene avondstond,

 

toen je ontredderd en in tranen

35

door hem, andermaal schrijvend aan een hypocriet essay

 

waarmee hij zich een weg naar de society wil banen,

 

werd weggestuurd in 't midden van de nacht

 

ik je bij het prieel heb opgewacht.

 

 

 

Wie troostte wie toen in het sterrenlicht?

40

Ben ik voor jouw of jij voor mijn liefkozingen gezwicht?

 

Hoe dit ook zij, jij de ervarene hebt mij toen ingewijd

 

in wat mijn leeftijd eist en wat hij steeds blokkeert.

 

 

 

Mocht in dat paradijselijk uur ondanks mijn onervarenheid

 

opnieuw een leven in je schoot zijn gecreëerd

45

Dan zweer ik je dat je het mag behouden.

 

Over de vrucht van onze liefde heeft hij niets te zeggen,

 

daar zal hij nooit zijn schennende hand op leggen,

 

ik kom je schaken en ik verberg je in de wouden^7.

 

en blijf jou en het kind getrouw.

 

 

50

Trouwens, de booswicht schijnt toch te bevroeden

 

dat zelfs een knaap, hoe ook door zijn isolement gesnoeid,

 

hoe ook bij dag en nacht geboeid

 

onder zijn nooit aflatende hoede,

 

langzaam maar zeker toegroeit naar de vrouw.

 

 

55

Daarover schrijft hij nu een nieuw essay,^8.

 

Sophie heet volgens hem mijn fiancée.

 

'k Mag hopen dat ze niet in werkelijkheid bestaat,

 

't is een portret waarbij je alle lust vergaat,

 

zo een met degelijk naaldwerk in de hand,

60

de borst te klein, de voeten veel te groot,

 

de blik kuis neergeslagen op te breed een schoot

 

door benen plomp uiteen geplant.

 

Dat wordt mijn voorland als ik niet ontsnap.

 

 

 

O, nee! daar komt hij aan

65

om mij opnieuw met Robinson^9. te tergen -

 

O god! Waar moet ik dit zo gauw verbergen...

7. Opmerkelijk hoe hier vijfendertig jaar vóór de vondst van de ‘Wilde van Aveyron’ al gewag wordt gemaakt van het verbergen van illegitieme geboorten in de bossen.

8. Al vaker is opgemerkt dat het vijfde boek van de Emile, handelend over Sophie, in stijl en filosofie sterk afwijkt van de rest van de Emile. Uit de benaming ‘essay’ die de briefschrijver Emile hier gebruikt, zou men kunnen opmaken dat de verhandeling over Sophie ook inderdaad als een aparte publikatie bedoeld zou zijn geweest.

9. Robinson Crusoe was het enige boek dat Emile als lectuur was toegestaan.