De Gids. Jaargang 147

[p. 598]

E.H. Kossmann
Over de oorzaken van den opstand der Nederlanders tegen Spanje, niet liggende in de begeerte naar godsdienstige of staatkundige vryheid

Wat zou het aardig zijn als wij wisten wanneer Sjaalman zijn verhandeling heeft opgesteld! Mag men vermoeden dat de inkt nauwelijks droog was toen hij haar in zijn pak stopte en naar Droogstoppel bracht? Multatuli schreef zijn Havelaar in september-oktober 1859. In datzelfde jaar verscheen de Nederlandse vertaling van Motleys The Rise of the Dutch Republic (1856), ingeleid door niemand minder dan Bakhuizen van den Brink. Fruin reageerde erop in De Gids met een van die artikelen in verschillende delen die de negentiende-eeuwse lezer geschikt voor tijdschriftlectuur vond. De studie van bijna tweehonderd bladzijden begon in het tweede Gidsdeel van 1859 maar werd pas in 1860 voltooid, een beroemd en nog steeds gebruikt stuk: ‘Het voorspel van den Tachtigjarigen Oorlog’. Of Sjaalman nu al dan niet de gelegenheid heeft gehad van al deze bedrijvigheid nota te nemen, zijn thema stond in elk geval in de belangstelling. Trouwens, het eerste deel van Johannes Van Vlotens boek, dat voor Fruin eveneens een aanleiding tot zijn eigen artikel vormde - Nederland's opstand tegen Spanje, in zijn beginselen, aard en strekking geschetst - dateerde al van 1856 (het vierde en laatste deel kwam in 1860 uit) en lag Sjaalman dus al wat langer ter beschikking.

Hoe dit ook zij, Sjaalman hield er andere opvattingen op na dan deze heren. Van Vloten vond dat het godsdienstige motief het verzet bepaalde, Motley stelde Germaanse vrijheidszin tegenover Romaans absolutisme, Bakhuizen en Fruin zagen in de Opstand een nationale beweging tegen een vreemde overheerser. Sjaalman wilde daar blijkbaar niet van weten. Voor hem lag de oorzaak elders. Waar? We hoeven niet te twijfelen: de oorzaak was een economische, zij was Alva's tiende penning, zij was het materiële eigenbelang van de kooplieden. En dat was nu precies wat Van Vloten in zijn tweede deel van 1857 ‘met vurige ijver en vage argumenten’ (zoals Carla Musterd het eens uitdrukte) had bestreden.

Stel nu dat Sjaalman inderdaad over Alva's tiende penning heeft geschreven, wat voor bron heeft hij dan gebruikt? Het ligt voor de hand te denken aan Bakhuizens grote studie van 1848: ‘Over den tienden penning’. Bakhuizen vond die belasting op zichzelf zo slecht nog niet. Hij vond echter wel dat zij op het verkeerde ogenblik en met verkeerde middelen werd ingevoerd. Het was dan ook begrijpelijk dat er felle oppositie tegen ontstond. Toch betreurde Bakhuizen het zeer diep dat de Nederlanders die in 1568 in opstand hadden moeten komen, dat pas in 1572 deden toen zij de resultaten van het Spaanse absolutisme in hun beurs gingen voelen. Hij beriep zich voor zijn kritiek op niemand minder dan Hugo de Groot in wiens geschiedwerk over de Opstand men kan lezen hoe een natie die zonder zich te verroeren haar

[p. 599]

burgers aan de brandstaak, haar edelen op het schavot had zien omkomen, die haar wetten, haar godsdienst, haar onafhankelijkheid had zien vernietigen, zich pas ging verzetten toen de nieuwe belasting haar bijzondere belangen dreigde te schaden.

Het valt aan te nemen dat Sjaalman deze zaken met élan heeft behandeld en in superieure stijl onverwachte geestigheden heeft opgeschreven. Het thema was, zoals gezegd, in de mode, maar het was bepaald niet nieuw. Al lang voor Bakhuizen, Motley, Fruin en Van Vloten hadden politici, predikanten en historici de oorzaken van de Opstand proberen te bepalen en er over gedebatteerd of men die primair moest zoeken in de godsdienst, de vrijheidszin dan wel de economische belangen van de Nederlanders. Nogal wat katholieke auteurs uit de zestiende en zeventiende eeuw vonden - net als Sjaalman waarschijnlijk - dat het verzet tegen de tiende penning het eigenlijke motief was, een materieel en dus laag motief. Daarom waren de opstandelingen zedelijk inferieur aan degenen die de katholieke kerk en de katholieke vorst trouw bleven. Men hoeft niet aan te nemen dat Sjaalman uit zijn betoog een dergelijke conclusie wilde trekken. Wel zal hij verontwaardigd zijn geweest over het feit dat het koude eigenbelang van de Droogstoppels van toen door henzelf en door latere commentatoren werd verborgen onder fraaie leuzen over religieuze en politieke vrijheid. Of zou hij wat beters te vertellen hebben gehad? Misschien zou een zo briljante geest als Sjaalman, wanneer hij zijn stuk werkelijk was gaan schrijven, door zijn verbeeldingskracht zijn meegevoerd naar een ander eindpunt dan hij bij het formuleren van zijn titel voor ogen had.

In 1984 zal er wel niemand meer zijn die de discussie over de oorzaken van de Nederlandse Opstand op deze manier wil voeren. Ook zal waarschijnlijk geen historicus meer bereid zijn de Nederlanders te verwijten dat Alva's belastingstelsel hen zo diep verontrustte. In 1982 wijdde de oud-staatssecretaris F.H.M. Grapperhaus een boek van bijna 400 bladzijden aan Alva en de tiende penning, waaruit het enorme belang van de kwestie duidelijk blijkt. Trouwens, het verzet tegen deze belasting had niet alleen een economisch, het had ook een principieel staatkundig aspect. De door Alva bedoelde permanentie ervan zou de staat grote inkomsten garanderen zonder dat de Statenvergaderingen voortaan voor deze heffingen goedkeuring hoefden te geven. Het was natuurlijk ook in de zestiende eeuw duidelijk dat de beperking van het recht der Statenvergaderingen om invloed op de belastingpolitiek van de overheid uit te oefenen de positie van deze lichamen zou aantasten, hun macht zou reduceren, hun de mogelijkheid zou ontnemen ook op andere gebieden, onder andere de godsdienstpolitiek, met enige kracht stellingen te verdedigen die van de concepties der regering afweken.

Misschien heeft Sjaalman deze dingen ook in zijn stuk verwerkt. Laten wij het hopen. Toch wijkt zijn verhandeling wezenlijk van de twintigste-eeuwse inzichten af. Niemand immers zal nu nog een betoog over ‘de oorzaken van den opstand’ kunnen schrijven. Wat kan een hedendaags historicus zich bij ‘de’ oorzaken voorstellen? Zelfs als hij, niet zonder roekeloosheid, schrijft over ‘oorzaken en aanleidingen’, dan nog zal hij zich niet verbeelden het belang van de verschillende oorzaken en aanleidingen nauwkeurig te kunnen bepalen en uit te kunnen maken wat de doorslag gaf. Wat zeer voortreffelijke historici uit de negentiende eeuw deden, doen historici nu niet meer. Er is geen discussie over zulke problemen meer denkbaar. De aankondiging van een congres met als thema ‘de oorzaken van de Opstand’ zou buitengewoon veel verwondering en amusement verwekken. In de negentiende eeuw zou zo'n congres - stel een ogenblik dat de wetenschapsbeoefening zich ook toen al in een voortdurend gepraat op conferenties had georganiseerd - volkomen acceptabel zijn geweest. De discussie zou door Groen van Prinsterer, Bakhuizen, Fruin, Van Vloten, Nuyens en Sjaalman met hartstocht zijn gevoerd, en met buitengewoon

[p. 600]

grote ernst. Misschien had Sjaalman geprobeerd het publiek door middel van grapjes voor zijn standpunt en zijn persoon te winnen. De anderen zouden dat niet doen. Want het ging deze historici om voor hen wezenlijke dingen. Het was van belang voor henzelf en voor hun vak om te weten te komen wat de Nederlanders in de zestiende eeuw had bewogen tot verzet; het was van belang ook voor de bevolkingsgroepen die zij met hun werken wilden bereiken. De geschiedschrijver had een didactische taak; hij moest de natie duidelijk maken hoe zij zich had gevormd en wat vanaf haar ontstaan haar kenmerken waren geweest. Het wezen van de natie die men diende, kon men het scherpst definiëren door aan te wijzen waarom zij in de zestiende eeuw een eigen staat was gaan vormen. Het resultaat van het onderzoek, dat men in goed vertrouwen zo objectief mogelijk meende te verrichten, bezat een tastbare betekenis.

De laat-twintigste-eeuwse historicus voelt zich niet op deze manier tot een taak geroepen en acht zich niet op zo'n manier gebonden. Maar hij is geen eiland. Hoe vrij hij ook is, hij behoort nu eenmaal tot een gemeenschap en een geestelijk klimaat. Hij doet mee met de hedendaagse conventies van het vak. Hij loopt de conferenties, symposia, colloquia, congressen af waar niet meer wordt gesproken over de oorzaken van de Opstand, maar over revoluties in het algemeen. Hij pretendeert de grote historische verschijnselen in al hun complexiteit te bestuderen; hij vermijdt monocausale verklaringen; hij heeft de ambitie niet het ‘wezen’ van iets te peilen; hij verwerpt eenvoudige begrippen als ‘natie’ en ‘volk’; hij onderscheidt, hij vergelijkt, hij rekent, hij redeneert, vaak in abstracte taal, over functies, figuraties, conjuncturen, dat wil zeggen, niet over hoe de dingen in hun kern zijn, maar over hoe ze met elkaar in verband staan en hoe ze steeds veranderen. Zeker, soms klampt hij zich vast aan het begrip ‘structuur’ om tenminste ergens een zekere permanentie te vinden maar lang houdt hij het op dat vlot niet uit. De hedendaagse geschiedschrijver is een scepticus. Wat anders kan hij zijn? Zijn omgeving kent geen overheersende meningen of min of meer onaantastbare zekerheden. Zijn lezers willen van hem geen vermaningen of voorschriften ontvangen. Hij kan en wil geen gids of nationaal profeet zijn. Het doet er voor de samenleving van nu ook niet veel meer toe of wij de ‘oorzaken’ van de Opstand kennen. Wij verlangen niet naar zulk soort waarheid. Wij spreken nog wel van ‘de Opstand’, maar we ontdekken daar geen samenhangend geheel in. Wij zien velerlei opstanden in de Nederlanden, verschillend van aard, van plaats, van tijd, beheerst door verschillende motieven en omstandigheden, en we zien hoe daar na vele jaren, onbedoeld, ongewild, onverwacht, iets uit voortkomt dat wij herkennen als een soort van onafhankelijke staat, Nederland.

Maar ook de moderne historicus is soms een naïef persoon. Al weet hij dat zijn interpretaties van het verleden voor een deel worden bepaald door de ‘geest van de tijd’, toch zal hij zijn eigen visie juister achten dan die van zijn voorgangers. Zeker, er zijn sinds Romein velen in en buiten het vak die de ‘vergruizing’ van het beeld van de Opstand betreuren, geen verstandig mens echter zal beweren dat wij terug moeten naar de samenhangende ‘mythes’ van de oudere wetenschap. Al met al voelen we ons met onze onzekerheden en twijfels redelijk tevreden en wijzen wij ideologische geslotenheid af. En Sjaalman? Zou hij genoegen kunnen putten uit de lectuur van moderne geschriften? Waarschijnlijk niet. Een negentiende-eeuwse lezer die dank zij een wonder inzage had kunnen krijgen in de geschiedschrijving over de Opstand uit de jaren 1970 en 1980 zou haar dor, mat en saai hebben gevonden, en in zekere zin, hoe wetenschappelijk ook, irrelevant. Toch mag men één ding van een zo intelligent man als Sjaalman wel verwachten: als hij dit nieuwe werk had kunnen bestuderen, dan zou hij de titel van zijn verhandeling hebben veranderd.