De Gids. Jaargang 147

C. Kelk
Over cellulaire gevangenissen

Dagbladen vermelden in hun rechtbankverslaggeving steevast, dat X of Y tot een ‘celstraf’ is veroordeeld. Ik heb een hoogleraar in het strafrecht gekend, die zijn studenten met klem op de onjuistheid van deze aanduiding wees: het heeft - zo vond hij - geen pas te spreken over celstraf, aangezien ons gevangenisstelsel haar oorspronkelijke cellulaire karakter reeds geruime tijd heeft verlaten. Deze opmerking is zeker niet onwaar, maar getuigt tegelijkertijd van een bepaald soort formeel-juridisch denken, waarin overmatig veel waarde wordt gehecht aan de officiële terminologie, wat nogal eens afbreuk doet aan de onderliggende realiteit. Zo ontstaan gemakkelijk juridische ficties. Wat is immers het geval?

Gedurende de vorige eeuw is in Nederlandse justitiële en reklasseringskringen een felle strijd gevoerd omtrent het meest wenselijke gevangenisstelsel: werd de zedelijke verbetering van de gevangene meer gediend door afzonderlijke opsluiting (overeenkomstig de denkbeelden van de Quakers in Pennsylvania) dan wel door gevangenschap in gemeenschap? De voorstanders van de cellulaire opsluiting benadrukten sterk het besmettingsgevaar van de gemeenschappelijke opsluiting, namelijk dat ‘slechte elementen de goede bedierven’, terwijl de voorstanders van de gemeenschap in een toenemende mate van vrijheid voor de gevangenen een belangrijke mogelijkheid zagen dezen ‘tot de wederintrede in de vrijheid der maatschappelijke zamenleving voor te bereiden’. Overigens moeten we wel bedenken, dat de ervaringen met opsluiting in gemeenschap tot op dat moment een volkomen ongeselecteerde gemeenschap hadden betroffen, dat wil zeggen van ouderen, jeugdigen, mannen en vrouwen door elkaar, hetgeen de reputatie daarvan bepaald niet ten goede was gekomen.

Dat de verdedigers van de gemeenschappelijke opsluiting uiteindelijk het gelijk meer aan hun kant hadden dan de verdedigers van het cellulaire stelsel, is naderhand proefondervindelijk gebleken. Nadat namelijk gaandeweg steeds meer was gekozen voor het cellulaire stelsel, werd bij de invoering van het Wetboek van Strafrecht, dat in 1886 in werking trad, deze wijze van straftenuitvoerlegging zelfs het uitgangspunt, althans gedurende de eerste vijf jaar van de opgelegde straf en met uitzondering van grijsaards, jeugdigen en vrouwen. In de tussentijd evenwel hadden zich markante ontwikkelingen in de wereld van het strafrecht

[p. 593]

voltrokken: het klassieke, sterk op vergelding, op verantwoordelijkheid en op schuld geënte strafrecht verschoof in de richting van een andersoortig strafrecht; hierin werd meer aansluiting gezocht bij het verworven zielkundige inzicht, dat sommige individuen psychisch niet of nauwelijks in staat zijn hun eigen wil te bepalen, juist daarom vaak gevaarlijk zijn en derhalve in het belang van hun verbetering en heropvoeding een behandeling behoeven. Deze ontwikkelingen, onder invloed van de zogeheten ‘moderne richting’ in het strafrecht, stonden haaks op de praktijk van de eenzame opsluiting: het strafrechtelijk getij keerde zich daartegen in toenemende mate. Bovendien werd men geconfronteerd met ernstige psychische deformaties als gevolg van een langdurig verblijf in de cel: afstomping, geesteloosheid, vervreemding en nog ergere verschijnselen, ook wel bekend als ‘celneuroses’. De stichtelijke aanwezigheid van de bijbel in de cel had zulks niet kunnen verhinderen. In 1918 werd het celstelsel noodgedwongen doorbroken, doordat het aantal tot gevangenisstraf veroordeelden tijdens de Eerste Wereldoorlog (onder meer in verband met veel zwarte handel) enorm was gestegen. Bij noodwet werd in Veenhuizen een proef genomen met strafexecutie in gemeenschap. Allengs werden in de praktijk meer uitzonderingen op het celstelsel ingevoerd, doch dit neemt niet weg, dat de gemeenschappelijke straftenuitvoerlegging als principiëel uitgangspunt voor het gevangeniswezen pas na de Tweede Wereldoorlog is ingevoerd, te weten in het kader van een algehele hervorming van het gevangeniswezen. Deze hervorming stond sterk in het teken van de verwachtingsvolle ‘resocialisatie’-gedachte. Toch is en blijft ‘gemeenschap’ in dit verband een uiterst relatief begrip. Het gaat steeds om een meer of minder beperkte mate van gemeenschappelijke activiteiten, zoals de arbeid, de recreatie, de sport en op een enkele plaats het eten. Doch voor het overige is de cel de cel gebleven, behalve natuurlijk in zogeheten ‘open gevangenissen’, waarin slechts weinig gedetineerden het eind van hun straftijd doorbrengen. De gevangenissen variëren, afhankelijk van hun specifieke bestemming (voor kort- of langgestraften, voor jeugdigen of ouderen etcetera) naar de mate van gemeenschap, terwijl de huizen van bewaring, voornamelijk bedoeld als verblijfplaats voor voorlopig gehechten, maar ook voor enkele andere categorieën gedetineerden, een beperkte graad van gemeenschap kennen. De opsluiting in een penitentiaire inrichting moge dan in het algemeen gesproken geen in alle opzichten strikt cellulaire opsluiting meer zijn, het gevaar is groot dat men - wellicht mede geïnspireerd door de wat hooggestemde resocialisatie-gedachte - zich daarvan veel te kosmetische voorstellingen maakt, die met de werkelijkheid op gespannen voet staan. Zowel het verblijf van een toegenomen aantal zeer moeilijke - zo niet onmogelijke - en vanwege drugs uiterst problematische gedetineerden in de inrichtingen, als het fait accompli van de recente bezuinigingen hebben hun zéér negatieve uitwerking op de detentiesituatie binnen de inrichtingen inmiddels niet gemist. Doch afgezien hiervan, steeds weer blijkt dat de buitenwereld er geen flauw besef van heeft wat het betekent om in een penitentiaire inrichting te worden opgesloten, afgesneden van ieder normaal contact met de eigen wereld en voor een belangrijk deel moederziel alleen opgesloten in de eigen cel. Bovendien loopt men, door huisregels te overtreden of door gedrag te vertonen dat als strijdig met de orde en rust wordt beschouwd, het risico om voor enige tijd permanent in de eigen cel te worden ingesloten, dus ook tijdens de gemeenschappelijke activiteiten, of zelfs - bij ernstiger vergrijpen - in een speciale strafcel. Deze ‘prison in prison’ is geheel kaal, lichtgroen aan alle zijden (inclusief vloer en plafond) en bevat uitsluitend een rubber matras, een rubber zitblok en een wc. Uit wanhoop worden de muren er soms stukgekrabd. Dit is - het zal niemand verbazen - het schrikbeeld van alle gedetineerden, maar vóór ze het zich hebben gerealiseerd, is het dikwijls reeds zover. Want in deze wat

[p. 594]

ruwe mannen-gemeenschap valt al snel een beledigend woord (voor sommigen de normale omgangsvorm) of wordt gemakkelijk een fikse klap gegeven (voor sommigen eveneens de normale omgangsvorm). Anderzijds mag men van het personeel niet het onmogelijke vergen wat hun tolerantie betreft.

Hoe dan ook lijkt iedere, meer dan eens naar aanleiding van regimesverruimingen en -verlichtingen uitgesproken, vrees dat gedetineerden te veel tot een bevoorrechte categorie mensen in de samenleving zouden gaan behoren, vér bezijden de werkelijkheid en derhalve misplaatst. Men leze er slechts de ‘Meningen van gedetineerden over de strafrechtspleging’, die de Utrechtse penitentiaire deskundige Rijksen in 1958 heeft verzameld, op na en men zal ongetwijfeld enige huivering ondergaan bij de invoeling van wat het betekent om - zeker als het een langere termijn betreft - in deze alomvattende vorm van onvrijheid te moeten leven. De fysieke en psychische kwellingen, die eruit spreken, doen ons ons in gemoede afvragen of door enig ‘progressief’ gevangenisstelsel (al is het met tv op de cel, toneel op zondag en dineren op feestdagen) ooit werkelijke verlichting kan worden gebracht in de gevoelens van eenzaamheid, verlatenheid en machteloosheid en in de schuldgevoelens der gestraften: deze zijn inherent aan de straf zelve, die uit zijn aard isolement en verbanning inhoudt uit een samenleving, welke juist de menselijke vrijheid in alle opzichten hoog in het vaandel heeft geschreven. Hoe men deze situatie diepgaand als één van ontering en van verlies van de eigen waardigheid ondergaat, kan nauwelijks beter worden verwoord dan in de vorm van deze door Rijksen gereleveerde mening: ‘Gedetineerden zijn in wezen stukken vlees, die bij de slager voor de ramen hangen, zonder ziel, waar iedereen gerechtigd is stukken vanaf te snijden in de vorm van kleinzielige gebeurtenissen. Elke bewaarder heeft veto-recht over mij, “wil je niet”, rapport en helemaal niet, de knuppel.’ Een andere gedetineerde vergelijkt de gevangenisstraf beeldend met ‘een pijnlijke zenuw, die bloot ligt en waar zo nu en dan onverwachte rukwinden hevige pijnen aan bezorgen’. Men kan eigenlijk niet genoeg stilstaan bij deze - vaak verhevigde - pijnen, waarvan het verblijf in de gevangenis tot in alle aspecten en tot in alle details doordrenkt is: futiliteiten kunnen er zware obsessies worden, de voorstellingen die men zich van de buitenwereld maakt, bijvoorbeeld van zijn gezin, zijn huwelijk, zijn kinderen, zijn werk etcetera, nu en in de toekomst, worden overweldigend, de confrontaties met zijn naasten tijdens de afgeperkte en kunstmatige bezoekuren brengen soms meer pijn dan vreugd; uiteindelijk is men geheel en al op eigen krachten en gedachten teruggeworpen. Zeer indringend is dit alles beschreven door Breyten Breytenbach in zijn pas verschenen Ware bekentenissen van een witte terrorist over zijn tamelijk recente ervaringen in Zuidafrikaanse gevangenissen: ‘Je wordt de rijkdom van de zeer armen deelachtig; het kleinste teken van leven uit de buitenwereld wordt een geschenk uit de hemel, waard om met zorg gekoesterd te worden. Je gaat de dingen zien zoals ze zijn, niet langer overschaduwd door je eigen aanwezigheid.’

Breytenbach benadrukt ook, dat de ritmische patronen, die eigen zijn aan het gevangenisleven, voor de gevangene tevens de zekerheid vormen, waarop inbreuken - zelfs als deze buiten de gevangenismuren als plezierig zouden zijn ervaren - door hem worden verafschuwd. Het is eenvoudig een omgekeerde wereld. Schrijnend is zijn herinnering, hoe hij op de rand van zijn bed placht te gaan staan om een ‘haarscheurtje’ zonlicht, dat op een bepaald moment van de dag in zijn cel viel, even door zijn haar te laten spelen. Het vreselijke leed van het opgesloten zijn is niet of amper voorstelbaar voor wie het niet zelf heeft ondervonden en telt, dat is duidelijk, evenveel fysieke als psychische elementen. Dit maakt de vooruitgang, die de uitvinding van de gevangenis als strafsoort ten opzichte van de dood- en lijfstraffen indertijd heette te betekenen, nogal betrekkelijk. Niet zonder reden is het wel voor-

[p. 595]

gekomen, dat een tot levenslang veroordeelde eigener beweging uitdrukkelijk koos voor de doodstraf. In sommige culturen wordt de gevangenisstraf zelfs wreder gevonden dan de lijfstraf; zo sprak E. Douwes Dekker zich in 1849 uit tegen de mogelijkheid om in Nederlands-Indië aan inlanders een gevangenisstraf op te leggen, terwijl door hem de straf van rottingslagen als zeer doelmatig en passend bij de situatie aldaar werd beschouwd: ‘Hier geldt de pijn - niet de schande. Het worde - en wordt door den Inlander beschouwd als eene vaderlijke, huishoudelijke kastijding, eene zaak tusschen hem en den magistraat.’ Doch ook nú nog wordt door sommigen veel heil in een lijfstraf gezien. Onlangs bleek een Duitse officier van justitie een aantal jeugdige delinquenten, alvorens hun strafzaak te seponeren, vaderlijk over de knie te hebben gelegd en een flink pak slaag op het ontblote achterste te hebben toegediend. Dit staaltje van schier wellustig optreden is natuurlijk niet het enige alternatief voor de in veler ogen ongewenste gevangenisstraf: in Nederland is de laatste jaren geëxperimenteerd met de geciviliseerde variant van de ‘dienstverlening,’ dat wil zeggen het gedurende een bepaald aantal uren werkzaam moeten zijn in de vrije tijd ten behoeve van een bepaalde maatschappelijke instelling of tot algemeen nut (zoals bosbouw, plantsoenendienst, opknapwerk etcetera). Het gaat dan steeds om gevallen, waarin anders een gevangenisstraf van hooguit een aantal maanden zou zijn opgelegd: ‘werken of zitten’. Voor de zeer ernstige misdrijven blijft de gevangenis in ons type samenleving, zelfs naar de opinie der zogeheten ‘abolitionisten’ in het strafrecht, het enige adequate antwoord: overigens méér tot gemoedsrust van de goegemeente dan dat daarmee altijd rationele doeleinden, zoals verbetering van de gestrafte, zouden worden gediend. Zolang evenwel tot het handhaven van de gevangenis wordt besloten, worden er mensen opgesloten in een cel, die, al moge deze tegenwoordig wel eens - gezien de soms moderne aankleding - ‘kamer’ heten, meer dan voldoende de benaming ‘celstraf’ rechtvaardigt. Eufemismen, die dienen om ons geweten te sussen, vertekenen het beeld, hetgeen beledigend kan zijn voor de gedetineerden. De werkelijkheid is, dat de gevangene zich doorgaans gedurende grote delen van de dag binnen de beperkte afmetingen van zijn cel bevindt. Op goede gronden kan men derhalve zeggen, dat ‘zitten’ ook zitten in de meest letterlijke zin van het woord is. Het is de betrokkenen trouwens dikwijls aan te zien: velen worden bleek, mager of vadsig. Geen sport of andere activiteit is opgewassen tegen de situatie van mondjesmaat frisse lucht, matige voeding, beperkte beweging en veel spanningen, waarin de gedetineerde zich goeddeels bevindt. Nee het is ondanks alle humanisering van ons gevangenisstelsel bepaald niet overdreven ervan uit te gaan, dat nog onverkort geldt: wie zijn billen brandt, moet op de blaren zitten.