De Gids. Jaargang 147

Hanneke van den Muyzenberg
Over het Sanskrit, als moeder der Germaanse taaltakken
[2]

Het Sanskrit is onze verstverwijderde taalverwant, maar de moeder van de familie is het niet. In het Vedisch, een voorloper van het Sanskrit, vindt men zeer archaïsch materiaal dat een vroeg stadium van het Indo-europees vertegenwoordigt. De documenten van het Hettitisch dateren uit de eerste helft van het tweede millenium voor Christus, en zijn daarmee nog een paar eeuwen ouder dan de Rigveda, die wordt gedateerd op omstreeks 1200 voor Christus. De stadia daarvoor (zo men wil: de moeder) kan men reconstrueren op grond van materiaal uit verschillende talen.

Neem het woord ‘hond’. Op grond van ondermeer het Griekse kúōn, het Latijnse canis, het Sanskrit śvan-, het Litouws šuõ en het Gotische

[p. 581]

hunds kan men regels van klankverandering formuleren die terugwijzen naar een hypothetische vorm *kuon.

De taal die men zo reconstrueert kan gesproken zijn in het 4e of 5e millennium voor Christus. Waar? Over het stamland van de Indoeuropeërs is men het nog altijd niet eens. Zuid-Rusland, Polen, de Balkan worden genoemd, alle drie met goede argumenten. Waar het ook geweest is, zeker is dat zij als veenomaden rondtrokken met hun kudden. In de loop der eeuwen hebben zich telkens groepen losgemaakt van de oorspronkelijke gemeenschap, op zoek naar nieuwe weidegronden. Het verbazingwekkende van deze trek is, dat hij allerminst plaatsvond in een niemandsland. Overal waar zij gingen woonden al mensen, vaak met een hoogontwikkelde cultuur. Toch hebben de Indo-europeërs die volkeren aan zich weten te onderwerpen. Men probeert dit overwicht te verklaren uit hun oorlogvoering met paard en strijdwagen.

Voor de geschiedenis van het Sanskrit is het van belang dat een groep, de Indo-iraanse, naar het zuiden trok. Een gedeelte daarvan vestigde zich in het huidige Iran, een ander deel trok verder over de bergen naar India en vestigde zich tussen Ganges en Yamuna. Hun dichtertaal is bewaard gebleven in de Rigveda, letterlijk ‘het weten vastgelegd in lofzangen’ (veda is het zelfde woord als ons weten).

Mede door de contacten met de bevolking die men in India aantrof ging hier de taal zijn eigen weg. De dagelijkse taal van de offerpriesters week steeds meer af van de sacrale taal die in de Veda's was overgeleverd. Om de offers nauwkeurig volgens de voorschriften te kunnen uitvoeren, ontwikkelden zij een methode om de woordenschat en de klanken te beschrijven, die in precisie niet is geëvenaard totdat in de negentiende eeuw de moderne taalwetenschap ontstond. Een term als sandhi (de invloed die twee vlak na elkaar uitgesproken spraakklanken op elkaar uitoefenen, zoals in boosdoener) nu een gewoon begrip in de taalbeschrijving, is uit die wetenschap overgenomen.

Tegen het einde van de vierde eeuw voor Christus legde de grote geleerde Pānini het taalgebruik dat toen in Noord-India gold als algemeen beschaafd vast in een grammatica van meer dan 4000 regels. Dit is de taal die met recht saṁskṛta heette, ‘samengesteld, goed geordend, verfijnd’, dit in tegenstelling tot de ‘natuurtalen’ die prākṛta werden genoemd, ‘natuurlijk, onbewerkt, provinciaal’. In de komende duizend jaar zou het Sanskrit blijven gelden als de literaire taal bij uitstek, gesproken door beschaafde lieden. Onnodig te vermelden dat op het toneel de vrouwen Prakrit spraken. Het Sanskrit wordt vaak vergeleken met het Latijn in de middeleeuwen, als sacrale taal en lingua franca van de Indische beschaving. Zeker in brahmaanse kringen is het dan ook een gesproken taal geweest. Er wordt nog steeds gepubliceerd in het Sanskrit. Sinds 1861 bestaan er zelfs Sanskrit kranten.

Nu de dominante positie van de brahmanen in de Indische maatschappij steeds meer ter discussie komt te staan, loopt de invloed van het Sanskrit terug. Toch vormt het vele van de dertien moderne talen van India een referentiepunt. In het Hindi bijvoorbeeld bestond er een tijdlang een stroming om het te ontdoen van Perzische en Arabische elementen, en te ‘zuiveren’ naar het model van het Sanskrit. Hoewel de beweging tegenwoordig, nu de spreektaal meer aandacht krijgt, eerder de andere kant uit gaat, worden de neologismen die in de media de Engelse woorden moeten vervangen, afgeleid uit het Sanskrit. ākāśa-vaṇî ‘stem uit het luchtruim’, en dūradarśana ‘het ver kijken’ zijn algemeen gebruikte termen voor ‘radio’ en ‘televisie’.

Europese reizigers brachten vanaf de zestiende eeuw berichten mee over de taal en de literatuur van het Sanskrit, maar pas in de tweede helft van de achttiende eeuw werd de studie daarvan door Europeanen serieus ter hand genomen. De vertalingen van Sir William Jones c.s. brachten de romantici in verrukking. Goethe las zijn vertaling van Kālidāsa's be-

[p. 582]

roemde toneelstuk, en dichtte:

‘Will ich die Blumen des frühen, die Früchte des späteren Jahres,

Will ich, was reizt und entzückt, will ich, was sättigt und nährt,

Will ich den Himmel, die Erde, mit einem Namen begreifen,

Nenn' ich, Sakontala, dich, und so ist alles gesagt.’

Literatoren als de gebroeders Schlegel en Friedrich Rückert lieten zich inspireren door de Sanskrit literatuur. In Nederland verschenen vertalingen uit het Sanskrit van de hand van P.A.S. van Limburg Brouwer in De Gids (1867), nr. 1, 6, 12; 1868, nr. 8, 1869, nr. 7).

De studie van de taal zelf en zijn verwantschap met de Europese talen had een degelijke basis gekregen toen in 1816 Franz Bopp zijn vergelijking het licht deed zien van het verbuigingssysteem van het Sanskrit met dat van het Grieks, het Latijn, het Perzisch, en het Germaans. Alom in Europa werden leerstoelen voor de nieuwe wetenschap ingesteld. Nederland was aan de beurt in 1865. De jonge geleerde Hendrik Kern die in Benares het Sanskrit onderwees aan Britse ambtenaren in opleiding, werd teruggeroepen om te Leiden als eerste hoogleraar in het Sanskrit aangesteld te worden. Het begin van een bloeiende wetenschapsbeoefening die nu, na 120 jaar, met wijs beleid drastisch wordt teruggesnoeid.

Dan kan men zich tenslotte verbazen over de volgende coïncidentie:

1. Hendrik Kern maakte deel uit van de Multatuli-commissie die de schrijver een toelage wilde bezorgen. Hij wist daarbij Douwes Dekkers ergernis te wekken door te verklaren dat het niet de bedoeling was dat deze zou gaan luieren.

2. In de loop van de negentiende eeuw kwam men tot de conclusie dat het Sanskrit helemaal niet kan gelden als moeder van de taalfamilie. Integendeel, in sommige opzichten vertegenwoordigt het een later taalstadium dan bijvoorbeeld het Grieks.

3. Uit Multatuli's werk is niet op te maken dat hij van dit veranderd inzicht op de hoogte was. Het Sanskrit bleef hem fascineren, blijkbaar zonder dat hij zich er werkelijk in verdiepte.

Ach, als hij zich eens luisterend aan Kerns voeten had gezet!