De Gids. Jaargang 147

[p. 579]

Frits Staal
Over het Sanskrit, als moeder der Germaanse taaltakken
[1]

De eerste Europeanen die het Sanskrit bestudeerden waren missionarissen die in de zeventiende eeuw in India werkzaam waren. De eerste grammatica van het Sanskrit werd omstreeks 1660 geschreven door de Jezuïet Heinrich Roth. Het manuscript werd nog niet zo lang geleden in Rome ontdekt. Paulinus van St. Bartholomew, O.C.D., publiceerde omstreeks 1790 een Sanskrit grammatica in Rome. Maar inmiddels was het Sanskrit al beroemd geworden door de voordracht die Sir William Jones in 1786 hield voor de Royal Asiatic Society of Bengal. Jones zei toen:

‘Het Sanskrit, hoe oud het ook is, heeft een wonderbaarlijke structuur: meer volmaakt dan het Grieks, uitgebreider dan het Latijn, en subtieler en verfijnder dan beide. Tegelijkertijd is het nauwer verbonden met beide, zowel in de verbale wortels als in de grammaticale vormen, dan door toeval zou kunnen worden verklaard; zo nauw, inderdaad, dat geen filoloog ze kan beschouwen zonder te moeten aannemen dat ze een gemeenschappelijke bron bezitten, die misschien niet meer bestaat. Op overeenkomstige, maar niet zo sterke gronden, moet men veronderstellen dat het Gotisch en het Keltisch, hoewel vermengd met een ander idioom, ook dezelfde oorsprong hebben als het Sanskrit; en het oud-Perzisch kan aan diezelfde familie worden toegevoegd.’

Hoe waar deze woorden waren zou pas later duidelijk worden. Maar Jones zelf was weinig optimistisch over de toekomst van de studie van het Sanskrit, misschien omdat hij er zelf te laat mee begonnen was. In 1784, toen hij 38 jaar oud was, schreef hij aan Sir Charles Wilkins, die waarschijnlijk de eerste Europeaan was die het Sanskrit goed kende: ‘Ik zou je graag gevolgd hebben op hetzelfde pad; maar het leven is kort en mijn plichten zijn te lang dan dat ik op mijn leeftijd nog zou kunnen beginnen met het leren van een nieuwe taal.’ En in 1784 schreef hij aan Wilkins: ‘Jij bent de eerste Europeaan die het Sanskrit kent, en je zult mogelijkerwijs de laatste zijn.’

In dit opzicht had Jones geen gelijk. Sanskrit kwam al heel spoedig in de mode. De Engelsen hadden de fundamenten gelegd, maar de Duitsers ondernamen de studie met een enthousiasme dat de romantische periode waardig was. Friedrich von Schlegel ging naar Parijs om Sanskrit te leren van een krijgsgevangen Schot, Alexander Hamilton, die lid was van de Asiatic Society of Bengal. Hij schreef in 1803 aan zijn broer August Wilhelm von Schlegel:

‘Veel, veel heb ik geleerd. Niet alleen verder gegaan met het Perzisch, maar ook het grote doel bereikt: ik ken Sanskrit. Het is verschrikkelijk moeilijk geweest, vanwege de grote ingewikkeldheid en een bijzondere methode van raden en eigen inspanning, want ik moest de elementen leren zonder inleidende boeken. Tenslotte ben ik erg geholpen door een Engelsman, Hamilton, de enige in Europa, behalve Wilkins, die het kent, en die het inderdaad erg grondig kent.’ Het is waarschijnlijk dat Friedrich von Schlegel het nooit erg ver in het Sanskrit heeft gebracht. Zijn broer August Wilhelm kwam hem achterna, in 1815, om college te lopen bij de Chézy aan het Collège de France. Maar Franz Bopp had in 1814 al geschreven dat noch de Chézy noch hijzelf een tekst konden begrijpen die niet al eerder vertaald was.

Gebrek aan grondige kennis werkte mee aan de verbreiding van de Sanskrit-mode. In het begin van de negentiende eeuw werd in de salons in Frankrijk en Duitsland veel over Sanskrit gesproken. Chateaubriand, gezant in Berlijn, was erg onder de indruk van Wilhelm von Humboldt die niet alleen leerstoelen voor het Sanskrit had gesticht in Bonn en Berlijn, maar die zelf met de studie was begonnen. In

[p. 580]

de jaren twintig van de negentiende eeuw ging Peter von Bohlen naar Bonn om Arabisch te leren, maar riep spoedig uit: ‘Aber in Bonn sein, ohne Sanskrit zu lernen!’

Goethe, Madame de Stael, Balzac, Schelling, Fichte, Nerval, Heine (die over de duivel zei: ‘Sanskrit und Hegel studiert er jezunder’) - iedereen had iets over het Sanskrit te berde te brengen. Het werd de moeder van alle talen, of van de ‘Indo-Germaanse’, of van de ‘Germaanse’ talen, de bron van alle wijsheid, de oorsprong van alle diepzinnigheid. Wat kan een modeverschijnsel niet teweeg brengen!

Inmiddels had de vergelijkende taalwetenschap, die met de ontdekking van het Sanskrit was geboren, ook zuiver wetenschappelijke resultaten bereikt. Die ontwikkeling te volgen zou te ver voeren, maar het is niet zonder belang de huidige stand van die wetenschap kort te beschrijven. De Indo-Europese taal-familie, de meest verbreide over het oppervlak van de aardbol, is misschien ontstaan uit een niet meer bestaande oertaal, of misschien, waarschijnlijker, uit een groep gedeeltelijk met elkaar samenhangende dialecten. Er zijn tien takken: (1) Indo-Iraans, dat twee sub-groepen heeft: Indisch en Iraans. Het oudste Indo-Iraanse document is de Rigveda, die waarschijnlijk tot vóór 1000 voor Christus teruggaat. Sanskrit, ‘het volmaakte’, is de hieraan nauw verwante cultuurtaal, het ‘klassieke Sanskrit’, dat door de grammatici omstreeks 500 voor Christus werd gecodificeerd. (2) Balto-Slavisch, dat teruggaat tot de negende eeuw (na Christus). (3) Armeens, bekend sedert de vijfde eeuw. (4) Albanees, betrekkelijk modern. (5) Grieks, dat eerst geacht werd terug te gaan tot Homerus, circa 800 voor Christus, maar tegenwoordig nog vijf eeuwen eerder. (6) Latijn, sedert ongeveer 200 voor Christus, met de latere takken Frans, Italiaans, Spaans, Portugees, Roemeens, enzovoort. (7) Keltisch, met Iers, enzovoort, sedert de achtste eeuw. (8) Germaans, met Duits, Nederlands, de Scandinavische talen, enzovoort, sedert het Gotisch van de vierde eeuw. (9) Tochaars, ontdekt in manuscripten in Sinkiang (noordwest China), daterende van de zesde tot de tiende eeuw. En: (10) Hettitisch, ontdekt op kleitabletten in Anatolie (Turkije), daterende van de achttiende tot de twaalfde eeuw voor Christus.

Het Sanskrit is dus belangrijk als taal, hoewel het niet ‘de moeder der Germaanse taaltakken’ is. Maar het Sanskrit is ook belangrijk, en misschien nog veel belangrijker, vanwege wat er in het Sanskrit bestaat. But that's a different story.