De Gids. Jaargang 147

Maarten Steenmeijer
Paz, García Márquez en politieke verantwoordelijkheid

Wat zijn motieven ook mogen zijn (schuldgevoelens omdat hij tot een elite behoort, verontwaardiging, altruïsme), in Latijns-Amerika speelt een schrijver een serieuze rol in de politiek. Zelfs de uitgesproken apolitieke Borges liet zich onlangs nog verleiden tot een uitspraak over de verdwijning van het Argentijnse generaalsregime. Deze betrokkenheid beperkt zich niet tot het woord. Vargas Llosa leidde verleden jaar het onderzoek naar de barbaarse journalistenmoord in de Peruaanse provincie Ayacucho (zie Haagse Post 27-8-'83 voor zijn uitgebreide verslag). In april van dit jaar werd hem door de Peruaanse president het premierschap van een onafhankelijke interimregering aangeboden. De Argentijnse auteur Ernesto Sábato is benoemd tot voorzitter van de Nationale Commissie die informatie verzamelt over de tijdens het militaire bewind verdwenen personen. Het zijn slechts de spectaculairste voorbeelden.

Ook voor Latijnsamerikaanse schrijvers blijft het belangrijkste echter: schrijven. Iedereen die regelmatig een Spaanstalige krant of weekblad leest, kan kennis nemen van de vruchten van deze twee ambities, de politieke en de literaire. Soms word je daar treurig van, zoals bij de ook in Nederland doorgedrongen polemiek tussen Vargas Llosa en Benedetti. Een ieder die Vargas Llosa en zijn werk kent, Benedetti dus ook, weet of kan in ieder geval vermoeden dat zijn ideeën eerbaar zijn, afgezien van de vraag of je het ermee eens bent of niet. Verontwaardigd een kop boven een interview in een Italiaans

[p. 552]

blad als bewijs aanvoeren dat Vargas Llosa niet deugt, zonder zich af te vragen of hij zoiets gezegd zou kunnen hebben, wil weinig minder zeggen dan zich willens en wetens in een vuile oorlog storten.

Even treurig word ik van de controverse die de laatste jaren is ontstaan tussen Octavio Paz en Gabriel García Márquez. De kiemen hiervan liggen in de Cubaanse revolutie van 1959. Deze bracht het weldenkende deel van het Latijnsamerikaanse continent in een euforische stemming en betekende een doorbreking van een eeuwenlange traditie van militaire dictaturen. Ze bracht echter eveneens al snel een groeiende tweespalt binnen de intellectuele elite. Enkelen haakten al af aan het begin van de jaren zestig, toen de communistische partij de sociale revolutie opslokte. De meeste ‘dissidenten’ begonnen echter pas argwaan te koesteren toen Castro de Russische inval in Tsjechoslowakije goedkeurde, en keerden de Cubaanse revolutie definitief de rug toe na de beruchte Padilla-affaire aan het begin van de jaren zeventig. Onder hen Vargas Llosa, de Chilenen José Donoso en Jorge Edwards (laatstgenoemde was gedurende de Padilla-affaire ambassadeur in Cuba; hij heeft zijn Cubaanse ervaringen verwoord in de polemische roman Persona non grata), Octavio Paz en natuurlijk Cubanen als Cabrera Infante, Arenas en Padilla. Allen zijn nu persona non grata in Cuba. Octavio Paz resumeerde zijn standpunt als volgt: ‘Ik weiger onderscheid te maken tussen de schrijvers die slachtoffer zijn van de militaire junta van Argentinië of van Pinochet, en de door de bureaucratische dictatuur van Castro vervolgde schrijvers.’ Auteurs als Eduardo Galeano, Mario Benedetti, Antonio Skármeta, Gabriel García Márquez en de begin dit jaar overleden Julio Cortázar hebben hun sympathie voor Cuba echter niet opgegeven. (Gezien deze tweespalt is het geen wonder dat de sandinistische revolutie met veel meer argwaan is begroet dan de Cubaanse. De aangekondigde democratische verkiezingen in Nicaragua zijn dan ook van zeer groot belang: mocht er een democratisch gekozen, pluriforme regering komen in Nicaragua, dan lost dit land de belofte in die Cuba niet heeft waargemaakt.)

Octavio Paz en Gabriel García Márquez zijn de symbolen geworden van dit ideologische conflict. Beiden volgen de politieke ontwikkelingen op de voet en publiceren hun analyses en commentaren in dag- en weekbladen. Hoezeer verschillen de politieke ideeën van deze twee auteurs, die beiden op jonge leeftijd gesympathiseerd hebben met het communisme? Ik denk dat deze vraag het duidelijkst beantwoord kan worden door hun meningen over Cuba, de Verenigde Staten en Rusland met elkaar te vergelijken.

Uit het citaat hierboven blijkt dat Paz een onvoorwaardelijke tegenstander van het Cubaanse bewind is. Bij hem las ik voor het eerst dat voordat Castro de macht overnam, het levenspeil en het onderwijsniveau op Cuba tot de hoogste van Latijns-Amerika behoorden. Een krasse uitspraak.

Wat Paz verontrust is dat Fidel Castro zijn bewind niet beschouwt als voorlopig, als een noodoplossing tot de tijd rijp is voor democratische verkiezingen, maar ziet als definitief. Hierin verschilt Cuba wezenlijk van alle militaire dictaturen in Latijns-Amerika, die hun optreden altijd gerechtvaardigd hebben met de constatering dat de miserabele omstandigheden hen noodzaakten tot een staatsgreep en met de belofte dat zij plaats zouden maken voor een democratisch gekozen bewind zodra die omstandigheden verbeterd zouden zijn. Of zij zich hielden aan deze belofte doet hier niet ter zake, het gaat erom dat zij een dergelijke rechtvaardiging noodzakelijk vonden.

Voor Paz staan vrijheid en democratie op de eerste plaats, fenomenen die hij steeds nadrukkelijker vereenzelvigt met de Noordamerikaanse samenleving. Paz heeft nooit nagelaten zich kritisch op te stellen tegenover de Verenigde Staten, maar in zijn laatste essaybundel, Tiempo nublado (Bewolkte tijd), zijn de reserves sterk naar de achtergrond verdrongen: ‘Ik juich de houding van de Noordamerikanen toe: ze vormt

[p. 553]

het fundament van de authentieke vrijheid.’ Hier en daar duikt er een bescheiden ‘weliswaar’ of ‘aan de andere kant’ op, maar men zal tevergeefs zoeken naar een categorische veroordeling van de Noordamerikaanse bemoeienissen met Latijns-Amerika. Voor Rusland daarentegen heeft hij geen goed woord over, zoals hij in zeer vele essays laat blijken. Volgens Paz zijn de Russen de werkelijke imperialisten, erop uit om de hele wereld te veroveren. De Verenigde Staten streven slechts naar een hegemonie: ‘Het systeem dat de Noordamerikanen verbindt met de westerse landen en met Japan, Canada en Australië is vloeiend en in voortdurende beweging. Dat komt in de eerste plaats door de autonomie en relatieve bewegingsvrijheid van ieder van de leden van het verbond; in de tweede plaats omdat alle staten die er deel van uitmaken democratieën zijn waarin het rouleersysteem heerst als het gaat om de macht van mensen, partijen en ideeën: iedere regeringswisseling heeft in ieder land een min of meer grote verandering tot gevolg in de buitenlandse politiek.’ Voor Rusland en zijn invloedssfeer geldt het omgekeerde: starheid, onderwerping, etcetera.

Vergelijkt men Paz' uitlatingen met die van García Márquez, dan valt op dat Paz veel uitgesprokener is dan de Colombiaanse Nobelprijswinnaar. Deze krijgt geen visum voor de Verenigde Staten vanwege zijn zogenaamde contacten met guerrillagroeperingen (waar hij nooit lid van is geweest, noch van enige communistische partij), maar een tirade zoals Paz tegen Rusland afsteekt heeft García Márquez nooit geschreven tegen de Verenigde Staten. Overigens, ook van Rusland moet hij weinig hebben. En zijn sympathie voor de Cubaanse revolutie is zeker niet onvoorwaardelijk. Toen Castro een einde maakte aan de dictatuur van Batista, ging García Márquez werken voor het Cubaanse persbureau Prensa Latina. Hij nam ontslag toen de communistische partij het heft in handen nam. Ook heeft hij, in tegenstelling tot zijn vriend Fidel Castro, de Russische inval in Tsjechoslowakije scherp veroordeeld. Opmerkelijk is bovendien dat het onder andere aan zijn bemiddeling te danken is dat de Cubaanse dichter Valladares eind 1982 na ruim twintig jaar werd vrijgelaten.

Uit zijn stukken krijg je de indruk dat hij het vervelend vindt om categorische uitspraken te doen over Cuba of Nicaragua. Veelzeggend is ook dat hij zijn aangekondigde boek over Cuba nooit heeft gepubliceerd. Hij geeft er de voorkeur aan zich op de vlakte te houden. Veel verder dan zichzelf een socialist noemen gaat hij niet. Paz daarentegen laat niet af de taak van de ‘moderne intellectueel’ te definiëren: ‘In de eerste plaats kennis, waarden en ervaringen onderzoeken, scheppen en overbrengen; onmiddellijk daarop volgend: kritiek leveren op de maatschappij en haar gebruiken, instituties en politiek.’ Een schrijver mag zich niet binden aan een partij of ideologie, omdat dit zijn onafhankelijkheid schaadt. Paz beweert politieke (dat is: kritische) literatuur te schrijven, geen geëngageerde. Hij wil tonen, niet aantonen.

Paz put zich voortdurend uit in het aanbrengen van dergelijke nuances. In zijn stukken proef je het plezier in het theoretiseren, het analyseren, het definiëren. Een verschijnsel is voor hem verklaard als hij er de juiste term en definitie voor heeft gevonden. Een groot deel van zijn essays bestaat uit het zoeken naar het juiste woord en het herdefiniëren van begrippen als revuelta (revolte, opstand), rebelión (rebellie) en revolución (revolutie).

Gelooft Paz heilig in het woord, García Márquez doet er liever het zwijgen toe in het openbaar, om ondertussen een effectief gebruik te maken van zijn wereldfaam: onderhandelen bij gijzelingen, contacten leggen tussen guerrillagroeperingen en regeringen, etcetera. De politieke verschillen tussen Paz en García Márquez zijn ongetwijfeld voor een gedeelte van ideologische aard, maar voor een veel groter gedeelte van tactische aard. Beide auteurs pleiten voor een onafhankelijk, vrij Latijns-Amerika. Bij Paz is het sleutelwoord modernización (modernisering), dat hij natuurlijk nauwkeurig definieert: ‘Modernisering betekent niet klakkeloos

[p. 554]

de Verenigde Staten en Europa imiteren: moderniseren is overnemen en aanpassen (adoptar y adaptar). Het is ook herscheppen.’ García Márquez heeft het over het ‘streven naar onafhankelijkheid en een eigen identiteit’ en een ‘nieuwe, meeslepende utopie van het leven’.

Deze verschillende geaardheid is ook terug te vinden in het niet-politieke werk van beide auteurs. Zowel in zijn essays als poëzie toont Paz zich een weids auteur. Hij ventileert zijn enorme kennis van filosofie, antropologie, geschiedenis en cultuur op vanzelfsprekende wijze in zijn werk. Of het nu om het ontstaan van het universum gaat, om de Noordamerikaanse keuken of de poëzie van Luis Cernuda, altijd neemt hij de lezer mee op een erudiete reis waarin voortdurend verrassende verbanden worden gelegd. In zijn universalisme en spiritualiteit lijkt Paz dan ook meer op Borges dan op García Márquez, al mist de oude Argentijn de politieke ambities van de twee hier besproken auteurs.

Ook in zijn fictie toont García Márquez zich veel minder een intellectueel dan Paz. De twee dorpen die het decor vormen voor bijna al zijn romans en verhalen - Macondo en een niet met name genoemd dorp - zijn op niet mis te verstane wijze gebaseerd op Márquez' geboortegrond, het noordoosten van Colombia. In welke mate zijn werk realistisch is, doet hier niet ter zake, waar het om gaat is dat zijn fictionele wereld regionaal is, in de beste zin van het woord. Het is een uitgesproken aardse wereld. Bij Paz zul je geen passages aantreffen over darmproblemen, García Márquez schrijft er zeer smakelijk over.