De Gids. Jaargang 147

Marjan Groenewegen
Joyce Mansour: une étrange demoiselle

De Egyptische Joyce Mansour maakte in 1953 haar debuut met de Franstalige poëziebundel Cris, welke onmiddellijk door de surrealistische beweging in Parijs met veel enthousiasme werd gesignaleerd. De gedichten, geschreven in een van het Westen geïsoleerde cultuur, waren een volkomen natuurlijke afspiegeling van een surrealistische belevingswereld. Het is verrassend om te zien hoe deze schrijfster van het begin af aan zowel de taal als de thematiek in absolute

[p. 389]

vrijheid heeft gehanteerd, zonder remmingen van enigerlei aard te ondergaan. In een vorm die nauw verwant is met de ‘écriture automatique’ worden erotisch-macabere beelden geschapen, in een droomlandschap dat verlevendigd wordt door een rijkdom aan zwarte humor.

Zelfs in het Westen werden lezers geschokt door deze directe uitingen van vrouwelijke erotiek, maar de surrealisten herkenden hierin het beeld van de vrouw en van de liefde zoals zij zich dit steeds hadden voorgesteld.

Joyce Mansour heeft sinds haar eerste publikatie, die samenviel met haar definitieve vestiging in Parijs, actief deel uitgemaakt van de surrealistische beweging. Zij heeft een tiental poëziebundels gepubliceerd, en ook enkele korte verhalen en toneelstukken, waarbij ze vaak samenwerkte met bevriende beeldende kunstenaars, zoals Alechinsky en Camacho. Er ontstonden zo kostbare uitgaven die slechts in beperkte oplagen gedrukt werden, onder andere bij de onlangs opgeheven uitgeverij Le Soleil Noir. Het werk van de dichteres, die nog steeds actief is, is daarom tot nu toe moeilijk verkrijgbaar.

Studies of artikelen zijn er nauwelijks over haar geschreven. Naar aanleiding van een onderzoek dat ik naar een onderdeel van haar werk heb gedaan, had ik eind vorig jaar een gesprek met Joyce Mansour dat mij veel informatie verschafte.

Gezien het feit dat elke surrealist de poëzie in de eerste plaats in het leven zelf zoekt, en het werk van Mansour bovendien sterk autobiografisch is, wil ik, naast een indruk van haar poëzie, ook een beeld geven van haar leven en persoonlijkheid.

Joyce Mansour werd in 1928 geboren in Bowden, Groot-Brittannië, en bracht haar jeugd door in het geboorteland van haar ouders: Egypte. De bourgeois-familie woonde in een klein dorpje midden in de woestijn, waar de enorme leegte het leven beheerste. Het dagelijks bestaan was sterk aan banden gelegd, en was niet veel meer dan vegeteren, de geest gericht op het hiernamaals. De enige culturele voeding bestond uit de vele verhalen, gebaseerd op eeuwenoude mythen die men elkaar vertelde.

De sterk fysieke instelling van Joyce uitte zich tijdens haar jeugd in sportprestaties: zij behaalde kampioenschappen in hardlopen en hoogspringen. Sport was voor haar ook een manier om zich te verzetten tegen de druk die zij ondervond van haar omgeving, de bewegingsvrijheid van vrouwen was en is in Egypte zeer gering.

De dood is in Afrikaanse landen een geïntegreerder verschijnsel dan in het Westen, en bovendien is de waarde die men aan de dood toekent zeer verschillend van de onze. In het gedicht ‘Pandémonium’ uit de bundel Faire signe au machiniste (1977), waarin ze het Westerse onbegrip voor de levenswijze van het andere continent suggereert, verwoordt Mansour het als volgt:

Frénétique Afrique
Nulle cruauté dans le sang répandu
Nulle contrainte
Afrique grande nuit de la mort édénique.

Zij werd al op jonge leeftijd met de dood geconfronteerd, in twee opeenvolgende gebeurtenissen die door haarzelf worden gezien als catastrofes die de rest van haar leven sterk hebben beïnvloed. Kort na elkaar stierven haar jonge neef, en jeugdliefde, en haar vader. Joyce Mansour voelde zich verscheurd door de paradox die de dood voor haar betekende: de uiterste vorm van sublimatie, zoals haar cultuur dit met vele riten steeds weer onderstreepte, en de onbegrijpelijke, plotselinge afwezigheid die er het gevolg van is. Deze tragiek was de katalysator van haar poëzie. Ze beschreef mij, nog steeds met verwondering, hoe ze op een dag, tijdens een lange autorit door de woestijn, plotseling woorden in haar hoofd hoorde, die zich aaneenregen tot zinnen, alsof het een lied was. Ze voorvoelde dat het hiermee zou gaan als

[p. 390]

met dromen: als je ze niet meteen aan iemand vertelt of opschrijft vergeet je ze ogenblikkelijk. De gedichten bleven haar hele leven steeds op dezelfde manier naar boven komen, en verwoordden altijd, op soms voor haarzelf bijna onherkenbare manier, gevoelens en gebeurtenissen uit de realiteit.

Om het onderbewustzijn en de werkelijkheid te kunnen verweven tot surreële beelden, moet men in zekere mate ‘voyant’ zijn, zegt Joyce Mansour. Dit begrip, eerder gebezigd door Rimbaud, houdt voor haar een grote ontvankelijkheid in voor ‘tekens’, gevoelsmatige prikkels en associaties, die een individu buiten en binnen zichzelf waarneemt en die het verloop van zijn onderbewustzijn bepalen. Zo kwam zij er ook toe om een van haar laatste, en mijns inziens beste, bundels de titel Faire signe au machiniste te geven.

Rond 1953, zij was toen inmiddels getrouwd met een Egyptenaar die in Parijs werkte, vestigde Mansour zich voorgoed in de Franse hoofdstad, en schiep een definitieve afstand tussen zichzelf en de woestijn. Zij kwam in aanraking met de literatuur, en de manier waarop dit gebeurde, is het vermelden waard. In Parijs vroeg ze aan een medewerker van de universiteit haar een boekenlijst te geven, teneinde haar kennis van de Franse taal uit te breiden. Het honderdtal boeken dat hij haar aanraadde was van zo'n hoog kaliber en bijzondere samenstelling, dat zij nu beweert haar passie voor de literatuur aan deze onbekende te danken te hebben.

Kort na haar aankomst in Parijs stuurde Mansour enkele van haar gedichten aan André Breton, die er meteen zijn bewondering over uitsprak en haar met veel enthousiasme voorstelde aan de groep Parijse surrealisten. De donkere, mysterieuze schoonheid van de Egyptische, haar levenslust en humor maakten diepe indruk, en de poëzie die ze schreef werd in 1954 als volgt in het tijdschrift Medium door Jean-Louis Bédouin gerecenseerd: ‘De gedichten van een onbekende vijfentwintigjarige, Joyce Mansour, uitgegeven bij Seghers onder de titel Cris, roepen in hun ongekunsteldheid de grootse lofzangen aan Selene op, de mysterieuze godin van de nacht. Deze poëzie is een directe opwelling uit de duistere diepten van het zijn, waar liefde en dood, angst en verlangen, genot en pijn samensmelten in een allesverslindende realiteit. [...] Het is van groot belang dat in dit tijdperk van pin-ups en cover-girls, van aangeleerde onwetendheid ten aanzien van de werkelijke menselijke behoeften, een vrouw ons eraan herinnert dat de liefde een tragische, vitale ervaring is, net als honger, en dat het vrouwelijk wezen een te duchten kracht is, die geweld en wreedheid niet schuwt.’

De vriendschap tussen de dichteres en André Breton was zeer hecht en, zoals vele jonge kunstenaars, heeft ze erg veel aan hem te danken. Voor Mansour ligt het belang van de rol die Breton heeft gespeeld vooral in het stimuleren van (jonge) kunstenaars om op hun eigen, authentieke manier kunst te bedrijven. Op mijn vraag wat haar mening is over wat men weleens noemt de ‘tirannieke’ houding van deze ‘paus’ van het surrealisme tegenover meer of minder ernstige fouten die zijn vrienden begingen, gaf ze een rechtvaardigend betoog ten antwoord: André Breton was uit op absolute zuiverheid, zowel in zijn eigen gedrag als in dat van zijn vrienden en ook in de ontwikkelingen van het surrealisme. Zodra hij zag dat iemand die zuiverheid ontrouw was, toonde hij zich genadeloos, juíst tegenover degenen voor wie hij een grote genegenheid koesterde. Hij heeft hierdoor de beweging behouden voor al te gemakkelijke opvattingen die geleid zouden hebben tot verzanding van alle oorspronkelijke ideeën. Dat dit gevaar ten tijde van de ‘tweede generatie’ surrealisten, waartoe Joyce Mansour behoort, groter was dan in de beginperiode, behoeft geen betoog.

Mansour was getrouwd met een vermogend man en kwam zelf ook van gegoede huize. Zij kon zich dus volledig wijden aan de vele uiteenlopende artistieke activiteiten die de surrea-

[p. 391]

listen ondernamen, zoals bijvoorbeeld de spectaculaire herdenkingsceremonie van de dood van Sade die plaatsvond in haar luxueuze appartement. Voor de ogen van een honderdtal aanwezigen ontdeed Jean Benoît zich eerst van zijn gecompliceerde, symbolische kostuum en tatoeëerde vervolgens met een fallus-voorwerp de naam sade op zijn borst. Bepaalde verwantschappen verbonden Joyce Mansour sterk met de overleden schrijver, en het commentaar dat een der aanwezigen op de happening leverde, is dan ook een goede omschrijving van haar poëzie: ‘Een herinnering aan de essentie, dat wil zeggen aan de mysterieuze as waar het menselijk bestaan om draait, door de tantrische hindoes de “kundalini” genoemd - de energie die vrijkomt door de geslachtsdaad - en die het mogelijk maakt om gedurende enkele seconden de vergrendelde deuren van ons bestaan te verbrijzelen.’

Naast de hierboven genoemde zin voor het macabere, worden de gedichten van Mansour gekenmerkt door de in een lijflijke directheid weergegeven erotiek. Van nature geeft zij gehoor aan de oproep van André Breton: ‘Il faut repassionner la vie en substituant le plus souvent possible le principe de plaisir au principe de réalité.’

Zoals Georges Bataille heeft beschreven in zijn essay ‘L'Erotisme’ draagt de menselijke seksualiteit in essentie naast een scheppend ook een agressief karakter, en is verbonden met de dood. Het dualisme van ‘la petite mort’ komt in de poëzie van Mansour heel duidelijk naar voren. Sado-masochisme, beelden van verwonding en verminking zijn frequent, en niet zelden bedrijft de ik-figuur de liefde met een dode minnaar. Dit laatste heeft, naast het schok-effect dat de lichamelijke destructie teweeg brengt, ook een sublimerende betekenis. Een voorbeeld van de vernietigingsdrang die de liefde in zich draagt, vormt dit gedicht uit de bundel Rapaces (1960, geïllustreerd door Jean Benoît):

Laisse-moi t'aimer
J'aime le goût de ton sang épais
Je le garde longtemps dans ma bouche sans dents
Son ardeur me brûle la gorge
J'aime ta sueur
J'aime caresser tes aisselles
Ruisselantes de joie
Laisse-moi t'aimer
Laisse-moi lécher tes yeux fermés
Laisse-moi les percer avec ma langue pointue
Et remplir leur creux de ma salive
Laisse-moi t'aveugler

Sado-masochistische elementen vinden gestalte in ‘automatisch’ ontstane beelden, en zijn niet wezenlijk geslachtsgebonden. Volgens Mansour bestaan er wel mannelijke en vrouwelijke componenten, waarbij het sadisme een mannelijk en de onderwerping een vrouwelijk aspect zouden zijn, maar zij is ervan overtuigd dat elk individu uit een samenstelling van beide bestaat: ‘il y a des hommes-femmes et des femmeshommes’. Dit dualisme, dat in de erotiek kan leiden tot het gevoel dat de geslachtsverschillen worden opgeheven, vindt zijn weerspiegeling in het beeld van de androgyn, dat in het werk van Mansour erg veel voorkomt. Al schrijvende kan zij zich even goed ‘mannelijk’ als ‘vrouwelijk’ voelen, getuige dit gedicht uit Rapaces:

Dans le velours rouge de ton ventre
Dans le noir de tes cris secrets
J'ai pénétré
Et la terre se balance en tournant en chantant
La terre rouge de tes viscères mordues par le poison
Le sang d'un démon fleuve aveugle de tes nuits
Ronge tes mollesses la brûlure de tes moqueries
Dans le satin rouge de ta mort
Dans le sombre couloir de tes yeux
J'ai pénétré
Et la terre se balance en tournant en chantant
Et ma tête se dévisse de joie.

Een van de verhalen uit de bundel Les gisants satisfaits (1958, geïll. door Svanberg, 1960,

[p. 392]

geïll. door Jean Benoît) is getiteld ‘Marie ou L'honneur de servir’, en handelt over een jonge vrouw, Maria, die verliefd wordt op een jonge en aantrekkelijke moordenaar, die vele gelijkenissen met Jezus vertoont. Maria mag hem ‘dienen’ in zijn scabreuze fantasieën, tot op het moment dat hij verkiest haar te doden. Deze dood krijgt echter het karakter van een ritueel, waarbij ook de seksualiteit van de moordenaar ‘sterft’, wat tot doel heeft de geliefden in een staat van absolute samensmelting, de goddelijke androgyn, te doen overgaan.

In de verhalen komt de humor van Joyce Mansour nog duidelijker naar voren dan in de gedichten. De angst voor de dood, die in al haar werk een grote rol speelt, weet zij steeds weer te overwinnen met haar zin voor het absurde, het bespottelijke van het bestaan. Zij doet dit zonder ooit werkelijk cynisch te worden. Ook de humoristische associaties komen direct uit haar onderbewustzijn voort, het zijn afspiegelingen van de werkelijkheid waarover de schrijfster zelf, tijdens het ontdekken en opschrijven, veel plezier heeft.

Een voorbeeld van haar typisch ‘zwarte’ humor vindt men in het volgende gedicht, eveneens uit de bundel Rapaces:

Un vieux et sa vieille cachés sous la terre
Main pourrie dans la main pourrie bien au chaud dans la crasse
Se parlant à travers leurs lèvres disparues comprenant sans mots
Ecoutant le chant lent et grave de la terre qui se nourrit
Se demandant dans leur coeur
Si jamais ils mourront

Zo spelen ook in het verhaal ‘Iles flottantes’, waarin Mansour de nachtmerrie van de laatste levensdagen van haar vader in een ziekenhuis beschrijft, tragiek en humor voortdurend dooreen. De seksuele fantasieën van de patiënten worden werkelijkheid in de meest bizarre situaties, die tegelijkertijd de troosteloosheid van het geheel krachtig uitbeelden.

Er is weleens beweerd dat de benadering van de erotiek van Joyce Mansour een aanklacht vormt tegen de mannelijke onderdrukking, en dus feministisch getint zou zijn. Zij ontkent dit zelf ten ene male; de essentie van het ‘mannelijke’ heeft misschien wel te maken met overheersingsdrang, maar zij gelooft niet dat dit wezenlijk tégen de vrouw gericht is. Bovendien is Mansour ervan overtuigd dat de vrouw het sterkste geslacht is, en om die reden nooit werkelijk door de man overheerst kán worden. De kern van haar kracht ligt in het lijden - een fenomeen waar vrouwen door de eeuwen heen steeds mee zijn geconfronteerd. Zij draagt zorg voor de continuïteit van het bestaan, en integreert hierin zowel geboorte als ziekte en dood. Dit heeft de vrouw een natuurlijk inzicht doen verwerven in de menselijke natuur, dat misschien directer en praktischer is dan dat van de man. Deze nauwe betrokkenheid met de primaire kracht van het leven heeft de surrealistische opvatting van ‘de vrouw als medium’ doen ontstaan. De beelden van Joyce Mansour beantwoorden hier in vele opzichten aan.

Op enkele nuanceverschillen na is er in de loop der jaren geen verandering in thematiek aan te wijzen in het werk van Mansour. Het is duidelijk dat de wortels van de erotiek en de dood elkaar sinds het begin van haar bestaan hebben geraakt, en haar steeds tot obsederende beelden inspireerden. Men kan wel een groeiende ongeremdheid bespeuren in de verwoording van deze beelden: het ‘automatische’ schrijfproces komt in haar latere bundels sterker naar voren dan in haar jeugdwerk, waarin een nauwer contact met de realiteit bestaat. De gedurfdheid van haar beelden is de critici door de jaren heen blijven verbazen - zo beschreef Alain Bosquet in het tijdschrift Combat het verhaal ‘Jules César’ als ‘un récit en prose à côté duquel L'Histoire d'O n'est qu'eau de rose et Henry Miller un enfant de choeur’.

Naast het schrijven van gedichten heeft Joyce Mansour zich ook steeds beziggehouden met andere kunstvormen. In haar imposante

[p. 393]

appartement wordt de enorme collectie primitieve beelden en werk van haar vrienden als Matta en Michaux geflankeerd door creaties van haar eigen hand, minstens even bizar en oorspronkelijk als haar poëzie: bolvormige bloemen, vervaardigd uit spijkers en openers van sardineblikjes, gemonteerd op lange stalen draden, beschaduwen Egyptische sfinxen en Nieuwguinese totems.

Mansour heeft veel contact met de andere surrealistische kunstenaars van haar generatie, en gelooft beslist niet dat de beweging geëindigd is met de dood van André Breton. Het surrealisme is, na de turbulente beginperiode, tot een invloedrijke onderstroom geworden, die de moderne kunst nog steeds medebepaalt. Vele van de eerst zo omstreden surrealistische ideeën zijn inmiddels geaccepteerd, en de vruchtbare essentie van de beweging zal, met tussenpozen, steeds ‘herontdekt’ worden.

Joyce Mansour deed mij de verheugende mededeling dat zij zeer binnenkort hoopt te beginnen aan een heruitgave van haar werk in de vorm van een of meerdere verzamelbundels, die in ruime oplagen gedrukt zullen worden. Zo zal het wellicht voor een groter publiek mogelijk worden te genieten van de poëzie van deze surrealiste in de meest oorspronkelijke zin van het woord. Tot slot een kort gedicht uit de bundel Rapaces waarin zij zichzelf op typerende wijze ‘karakteriseert’:

Les machinations aveugles de tes mains
Sur mes seins frissonnants
Les mouvements lents de ta langue paralysée
Dans mes oreilles pathétiques
Toute ma beauté noyée dans tes yeux sans prunelles
La mort dans ton ventre qui mange ma cervelle
Tout ceci fait de moi une étrange demoiselle.