De Gids. Jaargang 147

[p. 380]

Theo van Baaren
Edouard Roditi: desoriëntatie als richtingwijzer

Desoriëntatie als artistiek leidmotief is natuurlijk geen exclusief bezit van het surrealisme en verwante bewegingen, maar dit procédé is wel binnen deze kunstrichting speciaal toegepast en sluit aan bij twee andere principes waarvoor hetzelfde geldt: transformatie en ‘displacement’. In alle drie de gevallen wordt de lezer of kijker (want het geldt ook voor de beeldende kunst) uit zijn rust geschud of zelfs daaruit geschokt. Al deze procédés wekken een gevoel op van vervreemding. In het werk van Roditi neemt de ont(w)richting een centrale plaats in.

Edouard Roditi werd in 1906 te Parijs geboren. Zijn vader was Amerikaan en Roditi is altijd Amerikaans staatsburger gebleven, hoewel hij het grootste deel van zijn leven in Frankrijk, of althans in Europa heeft doorgebracht. Alleen van 1937 tot 1946 woonde hij onafgebroken in de Verenigde Staten. Hij studeerde in Oxford, Chicago en Berkeley en tussen de beide wereldoorlogen publiceerde hij onder andere in het roemruchte tijdschrift Transition. Afgezien van literair werk van uiteenlopende aard, waaronder een aantal vertalingen, werkte hij onder andere als tolk. Hij onderhield betrekkingen met de Franse surrealisten en is de auteur van het eerste surrealistische manifest in het Engels. In 1974 verscheen een door hem zelf samengestelde bloemlezing uit zijn werk getiteld The Emperor of Midnight (Black Sparrow Press, Los Angeles), waarin zowel vroeg als later werk is opgenomen.

In de inleiding van het genoemde boek vertelt hij het een en ander over zijn eigen leven en werk en over zijn contacten met de Franse surrealisten. Zijn surrealistisch manifest ‘The New Reality’, naar zijn eigen zeggen ‘hurriedly written’, schreef hij tijdens zijn studie in Oxford in 1929, waar het ook in The Oxford Outlook werd gepubliceerd. Pas geleidelijk aan kreeg dit essay enige invloed op enkele Engelse dichters. Hij rekent zelf zijn werk niet zozeer tot de richting van het surrealisme die een ‘romantic quest of the absolute or the sublime’ was alswel tot de zwarte humor en de anarchistische verheerlijking van het absurde, zoals bijvoorbeeld te vinden is in het werk van Benjamin Péret, een zijde van het surrealisme waarover hij terecht opmerkt dat het nog een lange tijd heeft geduurd voor deze serieuze aandacht heeft gekregen. Hij wijst er eveneens met recht op, dat de virulentie van het Franse surrealisme in belangrijke mate een gevolg is geweest van het rationalisme dat de Franse literatuur zo lang heeft beheerst. In de Engelse en Amerikaanse literatuur (maar hij had ook andere talen kunnen noemen) zou de tegenstelling zich nooit zo fundamenteel en scherp hebben toegespitst.

Zijn surrealistisch manifest is voornamelijk een strijdkreet tegen de voorafgaande literatuur. Het surrealisme is ‘a revolt against aestheticism’. De surrealist gelooft niet in schoonheid maar ‘in dreams or Crispin Quirk or any other thing or person that contains some element of chance or of the miraculous’. Het element van toeval neemt een grote plaats in zijn beschouwingen in. De schrijver is evenzeer een kwestie van toeval als het geschrevene. Dit leidt tot de vraag wat dan wel de werkelijkheid is. Hij geeft hierop ten antwoord: ‘Reality is the unpoetic state of mind. But there is another reality: the new reality of poetry.’ En hier moet ik een wat langer citaat geven, omdat het naar mijn gevoel de quintessentie van het werk van Roditi bevat:

‘This new reality is the reality of dreams and of dark rooms filled with the buzzing light of ultra-violet rays; it is the reality of red sunsets on dark seas, where whales call to their mates in the tones of an apocalyptic primadonna; the reality of advertisements read backwards and of umbrellas blown away by the wind to misterious horizons beyond the house-tops; the reality of walking-sticks that become snakes

[p. 381]

and snakes that become hair and hair that rises vertically towards the sun so as to form new rays from the earth to the sun. Birds are suspended from the sun by the long golden chains of their burning songs; birds dream of disappointed experience and sing in their sleep when they hear of the death of the word love.’

Ik heb dit lange citaat nodig gehad, omdat het naar mijn overtuiging een hoogtepunt vormt in het werk van Edouard Roditi. Het meeste dat hij heeft geschreven verbleekt bij dit hooggestemde programma. Hij was meer een kunstenaar van ideeën dan van de verwerkelijking daavan in literaire vorm.

Zijn in min of meer traditionele versvorm geschreven gedichten bevatten te veel regels die - mij althans - als een echo in het oor klinken. Vooral T.S. Eliot van wie hij, naar hij zelf vertelt, veel invloed heeft ondergaan, komt mij vaak in het geheugen. Eén voorbeeld moet voldoende zijn:

Whose songs, like rustling leaves,
Foretell the past, remember the future.

Zijn prozagedichten missen meestal de voor dit genre zo noodzakelijke concentratie (een veel voorkomend gebrek ook bij andere dichters in dit genre) en de intense accenten die als een plotseling opvlammend Bengaals vuur een alledaagse omgeving in een onwerelds licht zetten.

De desoriëntatie waamee ik dit artikel begon duikt telkens op en in een paar korte verhalen heeft hij dit thema nader uitgewerkt. Ook hier weer prachtige ideeën en een uitwerking die wat teleurstelt. Met een vriend in San Francisco wandelend komt hij plotseling in een soort koninkrijk der hemelen terecht. Een engel die ze ontmoeten is voor zijn homofiele vriend een schone jongeling, maar voor een andere vriend een bijzonder mooi meisje en ik, de verteller zelf, ‘desiring nothing, saw the angels alternately as men and women, according to the appearances that I saw desire adopt in the minds of others’.

Ook in deze verhalen zijn het details die zich in de herinnering vastzetten. Als een van zijn vrienden in het koninkrijk der hemelen met krijt op een muur schrijft nuts to people is de verteller diep geschokt, maar de krabbelaar legt hem uit dat hij alleen maar een parafrase heeft gegeven van het woord van Paulus in Romeinen 2, 11 dat er bij God geen aanzien des persoons is.

Het zijn zulke vondsten, en ze zijn niet zeldzaam, die het lezen van Roditi tot een avontuur maken.