De Gids. Jaargang 147

[p. 363]

Buitenlandse literatuur
Actueel surrealisme
Gastredacteur: Laurens Vancrevel

Inleiding
Laurens Vancrevel
De continuïteit van een mythe

‘Wij hebben geen talent,’ schreef André Breton op uitdagende toon, mede uit naam van onder anderen Paul Eluard, Louis Aragon, Robert Desnos en Philippe Soupault in het Manifest van het surrealisme (1924). Wie kon in die jaren vermoeden dat deze rumoerige ‘jongeren’ van toen het aangezicht van de literatuur en zelfs de kwaliteit van het denken in deze eeuw grondig zouden beïnvloeden? Achteraf is het gemakkelijk om de historische betekenis van schrijvers als André Breton en anderen die zich met hem surrealisten noemden vast te stellen, en wanneer dat gebeurt wordt er meestal van uitgegaan dat de periode van het surrealisme inmiddels is afgesloten; het surrealisme wordt al ruim veertig jaren ten grave gedragen.

Maar er is met het surrealisme iets vreemds aan de hand: het is een wereldbeschouwing waarvan de geschiedenis al niet meer geschreven kan worden. De mythe van het surrealisme heeft zich uitgezaaid in de literaturen van tientallen taalgebieden en in de beeldende kunsten van alle breedtegraden. Het werd en wordt misverstaan, verguisd, vervalst, verboden en dood verklaard, maar steeds wist de mythe een nieuwe vorm aan te nemen of een nieuwe stem te veroveren. De continuïteit van deze mythe is vermoedelijk te danken aan het feit dat de surrealisten zich altijd hebben afgekeerd van elke vorm van voorgeschreven of algemeen aanvaarde esthetiek. Vaak stonden zij vijandig tegenover alle uitingen van het officiële kunstleven, met hun academies, bekroningen, recencies, modeverschijnselen en uiterlijkheid.

In de meeste literaturen van Europa en Amerika, en in enkele van Azië en Afrika, heeft het surrealisme zijn onuitwisbare sporen achtergelaten, en doet daarin nog steeds met nieuwe vormen en stemmen zijn invloed gelden. Vaak heeft het thans de rol van een ondergrondse beweging, ook buiten de landen (zoals Syrië, Pakistan, Turkije) waar het een illegale beweging is. Het effect van het actuele surrealisme zal pas over vele jaren te meten zijn. Bovendien is het sinds de dood van André Breton (in 1966) moeilijker te ‘erkennen’, nu er geen duidelijk centrum meer is van de manifestaties van het internationale surrealisme; het onttrekt zich nu meer en meer aan elke mogelijkheid tot geschiedschrijving.

In vele talen beroepen dichters en schrijvers zich ook thans op het surrealisme. Wie zijn zij? Waar komen zij vandaan? Waar voeren zij de poëzie heen? Door de gastredacteur van deze rubriek wordt een aantal dichters en schrijvers van nu die van zichzelf zeggen surrealist te zijn op de volgende bladzijden voorgesteld. Sommigen zijn binnen het surrealisme al lang goede bekenden, maar zijn dat veelal niet voor het Nederlandse publiek. Enkelen van hen zijn onlangs overleden, maar hun werk wordt van wezenlijk belang geacht voor het beeld van het actuele surrealisme. Betrekkelijk weinig namen

[p. 364]

worden hierna genoemd van de ‘nieuwe generatie’, omdat er nog geen duidelijk beeld bestaat van hun ambities en mogelijkheden, ook al houden nieuwe surrealistische tijdschriften in onder andere Engeland, Zweden, usa, Australië, IJsland, Frankrijk een grote belofte in. Wat daarover gezegd dient te worden zal later volgen.

Het Nederlands ontbreekt in de rij van taalgebieden. Dat hangt deels samen met de opzet van deze Gids-rubriek, die uitsluitend gewijd is aan buitenlandse literatuur. Het surrealisme heeft niettemin een vrij groot aantal Nederlandse (en Vlaamse) dichters en schrijvers bezig gehouden, ook al is het opmerkelijk dat zij eerder aansluiting zochten bij geestverwanten in Frankrijk dan bij elkaar. In een aantal gevallen is zelfs sprake van een sfeer van controverse en tegenstelling. Soms hing die samen met conflicten in de Franse surrealistische beweging, dan weer met ontwikkelingen in de Nederlandse literatuur. De twee grootste modernisten in de Nederlandse taal, I.K. Bonset (Theo van Doesburg) en Paul van Ostayen, die zich beiden in bepaalde perioden hebben uitgesproken voor het surrealisme, moesten niets van elkaar hebben. Een even grote afstand bestond tussen Bonset en de toen eveneens in Parijs wonende prozaïst Hendrik Cramer; zij verkeerden in heel verschillende surrealistische kringen, en het is zelfs niet uitgesloten dat zij nooit bewust van elkaar gehoord hebben. Behalve Paul van Ostayen dient uit Vlaanderen ook Gaston Burssens genoemd te worden en het vroege werk van Marc Eemans (om over het latere voorgoed te zwijgen). Er is altijd een grote afstand gebleven tussen de dichters rondom De schone zakdoek, zoals Theo van Baaren, Chr.J. van Geel, L.Th. Lehman en de ‘experimentelen’ met een surrealistische affiniteit: Jan G. Elburg, Hugo Claus, Gerrit Kouwenaar, Paul Rodenko. De prozaïst C.C.S. Crone is een totaal geïsoleerde figuur gebleven, evenals de naar Curaçao geëmigreerde dichter Luc Tournier en de Antilliaanse dichters Charles Corsen en Oda Blinder. Het Nederlandse surrealisme is een steeds onderbroken reeks van vrij geïsoleerde uitingen, ook thans. Over degenen die zich nu surrealist achten of het zijn zal op een ander moment nader worden ingegaan.

Aan een aantal dichters en schrijvers wordt ruime aandacht gegeven met een essay; veel meer anderen, die evenveel aandacht zouden verdienen, worden alleen met een kort signalement voorgesteld. Naar volledigheid is niet gestreefd; deze bladzijden over het actuele surrealisme hebben geen andere bedoeling dan een indruk te geven van de verscheidenheid en onuitroeibaarheid van een twintigste-eeuwse mythe.