De Gids. Jaargang 147

Architectuur
Rudy Kousbroek
Economie van middelen en stijl

Aan de redactie van De Gids:

Het spijt mij dat het artikel ‘Deugd en ondeugd van moderne architectuur’ van Hugh Gallacher in uw maart/aprilnummer werd afgedrukt zonder de reactie die ik de heer Gallacher ongeveer een jaar geleden heb doen toekomen. De door u afgedrukte tekst is nagenoeg gelijkluidend aan een door Hugh Gallacher op 16 mei 1983 verstuurde ingezonden brief aan NRC Handelsblad, waarin op 6 mei het artikel van mijn hand was verschenen dat de heer Gallacher aanleiding gaf te reageren. Deze ingezonden brief is door de redactie van NRC Handelsblad niet geplaatst, maar ik heb de heer Gallacher toen wel een brief geschreven waarvan u hierbij een doorslag aantreft.

Het zou de heer Gallacher gesierd hebben als hij, nu hij zijn ingezonden brief alsnog wilde publiceren, ook mijn antwoord had laten afdrukken, of ten minste de moeite had genomen om in te gaan op enkele van de daarin vervatte argumenten. Hij zou dat, zelfs als hij mij om een of andere reden niet om toestemming wilde vragen mijn antwoord te publiceren, ook hebben kunnen doen door te verwijzen naar mijn artikel getiteld ‘Weermiddelen tegen de Tijd’ in NRC Handelsblad van 3 juni 1983, want daarin kwamen ongeveer dezelfde argumenten voor, terwijl er ook duidelijk uit bleek in welke context ik het vraagstuk plaatste: niet in zoiets als het Hofburg-complex in Wenen, maar ‘... zulke verschrikkingen als dat gebouw hoek Koninginnegracht-Nieuwe Uitleg [in Den Haag], het Mariott Hotel aan het Leidseplein. En de lijst is eindeloos voort te zetten: in welk land zou ooit toestemming zijn gegeven voor die twee abominaties die in Scheveningen vlak voor het Kurhaus zijn gebouwd? Wie zou zoiets ontzettends als het nieuwe Universiteitsgebouw aan het Singel in Amsterdam durven neerzetten op een gracht in Venetië i.p.v. een gracht in Amsterdam? Enz. enz...’

Ik vatte de kwestie bij die gelegenheid samen als: ‘Dezelfde geest die niet weet te bewaren wat mooi is, is niet in staat tot vernieuwing, zoals iemand die niet kan lezen nu eenmaal ook niet kan schrijven.’ Misschien dat Hugh Gallacher daarop bij gelegenheid nog eens wil ingaan.

Parijs, 8 mei 1984

Geachte heer Gallacher,

De redactie van NRC Handelsblad heeft mij een kopie gestuurd van uw reactie op mijn artikel van 6 mei j.l. Er waren er nog vier of vijf andere en op dit moment is mij nog niet bekend welke daarvan zullen worden geplaatst (de beslissing daarover berust niet bij mij). Maar in mijn antwoord in de krant zal ik in ieder geval ook ingaan op de strekking van wat u schrijft.

Hierover intussen meer in het bijzonder het volgende: net als alle andere briefschrijvers

[p. 361]

gaat u er kennelijk van uit dat ik altijd en onder alle omstandigheden gekant zou zijn tegen nieuwbouw in een oude of historische omgeving. Ik zie niet in dat dit volgt uit iets wat ik geschreven heb, maar ik kan u in elk geval geruststellen: dat is niet zo. Ik zou al tevreden zijn wanneer het tenminste niet altijd gebeurde, want dat is juist waartegen ik mij verzet. Niet ik hang een absoluut principe aan, het zijn juist de architecten die dat doen: zij vinden dat er principieel nooit anders dan ‘modern’ mag worden gebouwd.

Mijn opvatting is dat daar van geval tot geval over beslist moet worden en het eigenlijke terrein van het debat zou moeten zijn welke criteria daarbij komen kijken. Maar het lukt nooit de discussie die kant uit te krijgen. Zo ook wat betreft uw lange uiteenzetting over de Hofburg: heel interessant, maar het doet hier volstrekt niet ter zake. U schrijft heel aardig dat u blij bent dat de opeenvolgende generaties bouwmeesters die aan de Hofburg hebben gewerkt mijn Nubiërs hebben getrotseerd, maar die zouden er nooit aan te pas zijn gekomen: hun opdracht was architecten die oude gebouwen hadden vervangen door met de omgeving vloekende nieuwbouw met hun karwatsen te dwingen de zaak weer in de oorspronkelijke staat terug te brengen. Wat u met andere woorden volkomen buiten beschouwing laat is dat het probleem waar we het over hebben zich bij de Hofburg nooit heeft voorgedaan. U verzuimt er de aandacht op te vestigen dat de daarin verwerkte stijlen allemaal varianten zijn op één constant voorbeeld: de klassieke architectuur, en dat de aard van het bouwmateriaal in al die tijd niet is veranderd. Dat is heel wat anders dan tussen zulke gebouwen er een weghalen en vervangen door een constructie van glas en aluminium of staal. De discussie zou moeten gaan over de vraag of de stijl van dergelijke constructies nog wel valt onder wat wij onder een stijl verstaan, en niet onder dwang en economie van middelen en goedkoopte.

Wat u schrijft wordt eigenlijk pas relevant na het noemen van Adolf Loos en vooral die passage over de vraag of ‘de vierkante zwarte bouwsels langs de noordflank van de Sint Laurenskerk in Rotterdam’ gerechtvaardigd zijn door het feit dat ze ‘tot nadenken stemmen’. Wat moet een mens daarmee? Je kunt van elk afgrijselijk geknoei wel zeggen dat het tot nadenken stemt. Dat is net zoiets als de bekende dooddoener dat ‘juist het contrast zo mooi is’. Architecten hebben een heel arsenaal van dergelijke nietszeggende formules, maar het kan niet verbloemen dat het meeste van wat er op het ogenblik gebouwd wordt stinkt en zijn omgeving verpest. Dát is het probleem, dáár gaat het om, dáárover had u moeten schrijven. Niet over die Hofburg: het is juist daarna dat de kloof is ontstaan.

26 mei 1983

b.à.v. [H.R. Kousbroek]