De Gids. Jaargang 147

Italiaans
Paul van Heck
De stilte van Calvino

Italo Calvino's succes hier te lande is zeker een van de meest merkwaardige paragrafen in de recente Nederlandse uitgeversgeschiedenis. Tot 1981, het jaar waarin De onzichtbare steden bij ons verscheen, was zijn werk in Nederland vrijwel onbekend, met uitzondering van De gespleten burggraaf, verschenen in 1962, tien jaar na de Italiaanse editie (ik laat hier de keuze uit een door hem bezorgde bundel Italiaanse sprookjes - in 1969 uitgebracht als Prisma-pocket - en een enkele publikatie in tijdschriftvorm buiten beschouwing). In vele andere talen (en niet alleen in de ‘belangrijke’, maar ook in het Deens, Zweeds, Pools, Servo-Kroatisch, Tsjechisch, Hongaars, Fins en andere exotica) was toen al lang en breed een behoorlijk aantal van zijn werken omgezet; voorwaar een geval van collectieve uitgeversblindheid dus.

Maar toen dan De onzichtbare steden (in Italië verschenen in 1972) een doorslaand succes werd - in de boekhandel, maar meer nog bij de literatuurcritici - was het hek van de dam: met ijzeren regelmaat verschenen achtereenvolgens Calvino's toen recentste werk, Als op een winternacht een reiziger (1979), Het kasteel van de kruisende levenspaden (1969-'73) en de Kosmikomische verhalen (1965). Onvermijdelijk gevolg van deze laatbloei was wel dat de kennismaking met Calvino gedeeltelijk een retrospectief karakter kreeg.

Aan deze blik over de schouder komt althans voorlopig een einde, nu binnenkort twee echt nieuwe boeken van Calvino op de Nederlandse markt zullen verschijnen. Het eerste, getiteld Palomar, is in Italië uitgekomen in november 1983; het tweede, De herinneringen van Casanova, moet ook in het Italiaans nog verschijnen (een voorpublikatie verscheen op 16 augustus 1982 in de krant la Republica, en werd attent ver-

[p. 297]

taald in nr. 25 van Raster). Het chronologisch meest directe vergelijkingspunt voor deze werken is dus Als op een winternacht een reiziger.

In de inhoudsopgave van Palomar herkent men al direct Calvino's voorliefde voor het fragment, en zijn hang naar interne symmetrie: 27 korte prozastukken (het boek telt in totaal slechts 128 pagina's), gelijkelijk verdeeld over drie hoofdsecties, die elk drie subsecties, die elk drie verhalen bevatten: 3 × 3 × 3. Centraal personage in alle schetsen is ‘il signor Palomar’, wiens naam, zoals ons in het boek wordt meegedeeld, identiek is aan die van een beroemde sterrenwacht. - De schrijver zelf heeft voorts elders herinnerd aan het woord ‘palombaro’ (duiker), als om te zeggen dat meneer Palomar een ‘diepgraver’, een ‘wroeter’ is. - Meneer Palomar observeert de ‘minima realia’: hij staart naar een aanrollende golf, in de zonnereflexen op het zeeoppervlak, in de donkere gaten aan de nachtelijke sterrenhemel; luistert naar het gefluit van een merelpaar; kijkt op het strand eerst niet, dan stiekem en tenslotte uitgebreid naar een blote vrouwenborst; ziet een schildpaddepaar de liefde bedrijven; staat in de queue bij een exclusieve Parijse slager en een even exclusieve Parijse kaasboer; kijkt hoog op zijn Romeinse dakterras hoe de zwermen duiven voorbijwaaieren. Van hun context losgeweekte parten van de fysische omgeving dus, en triviale gebeurtenissen die eigenlijk meer momentopnamen zijn. Zij vormen het vertrekpunt voor overpeinzingen waarin meneer Palomar op de bekende Calviniaanse wijze hun interpretatie- en combinatiemogelijkheden onder de loep neemt. Is het indiscreet om op het strand naar een blote vrouwenborst te kijken, of getuigt dat juist van een moderne, ongeremde instelling? Is het fluiten van het merelpaar een dialoog, of fluiten ze allebei maar wat voor zich uit? Of zou juist in de stilte tussen de ene riedel en de andere de essentie van hun communicatie zitten? En het golvende panorama van daken en dakterrassen, van kerktorens en schoorstenen, waar duiven en spreeuwen hun domein hebben, is dát eigenlijk niet het echte aardoppervlak? En zijn straten en pleinen dan eigenlijk geen scheuren en kraters in dat oppervlak? En de zwarte gaten tussen de sterren, zijn die werkelijk leeg of zitten ze toch vol met andere, ver verwijderde, onzichtbare sterren?

Vragen, vragen, vragen. Palomar wikt en weegt alle mogelijke interpretaties in zijn verwoede pogingen om vat te krijgen op zijn omgeving, en zo zijn eigen plaats daarin te bepalen. Aanvankelijk gaat die benaderingswijze gepaard met een zeker optimisme: hij meent als bevoorrechte een persoonlijke band te hebben met de hemellichamen, en waant zich in de delicatessenwinkels een uitverkorene, die meer dan wie ook aanspraak mag maken op de goede gaven uit de hoorn des overvloeds. Maar weldra betrekt dat optimisme: het inzicht breekt door dat zon en maan ook zonder hem, en op precies dezelfde manier, bestonden en zullen bestaan, en in de winkel voelt hij ineens een kil gevoel van vervreemding over zich komen. Het begint tot hem door te dringen dat zijn uitzonderingspositie alleen voor hemzelf bestaat; en hij beseft de steriliteit van al zijn gespeculeer, en zijn onvermogen om al wat hem omgeeft te nemen voor wat het is, en daarnaar te handelen. En dan raakt meneer Palomars visie op een hellend vlak: voor hem ‘zou het voldoende zijn om tussen mens en kaas een direct fysiek contact te bewerkstelligen, in al zijn eenvoud. Maar als hij in plaats van kazen namen van kazen ziet, ideeën van kazen, betekenissen van kazen, geschiedenissen van kazen, contexten van kazen, psychologieën van kazen, als hij niet zozeer weet alswel voorvoelt dat dit allemaal achter elke kaas zit, ja, dan wordt dat contact bijzonder ingewikkeld.’

Voor meneer Palomar ‘is te laat het moment gekomen waarop hij zich los wist te maken van zijn jeugdige ongedurigheid en (alleen in theorie) begreep dat redding slechts mogelijk is als je je vastbijt in de dingen die er zijn’. Steeds had hij gedacht in termen van modellen en werkelijkheden, die op elkaar toegesneden dienden te worden: het model op de werkelijkheid,

[p. 298]

maar zeker ook de werkelijkheid op het model. Die benaderingswijze leek hem aanvankelijk ‘de enige manier om de meest ingewikkelde problemen van de mensheid aan te pakken, vooral die betreffende de samenleving en de beste vormen van bestuur. [...] Maar toen het tot hem doorgedrongen was hoe onnauwkeurig en wat een bron van vergissingen de criteria van die wereld waren waar hij precisie en een universele norm dacht aan te treffen, was hij langzamerhand een verhouding tot de wereld gaan opbouwen waarbij hij zich beperkte tot het observeren van de waarneembare dingen; maar onderhand was hij degene die hij was: in zijn wankele, regelmatig wegvallende contacten met de feitelijke dingen bleef hij een van die mensen die altijd bezig lijken daar iets anders achter te zoeken; maar dat andere is er niet’.

Een nieuw inzicht is tot hem doorgedrongen: ‘een stem, een figuur, een teken, een woord die los van hun context tot ons komen, zijn alleen die steen, die figuur, dat teken of dat woord: alles wat we kunnen doen is proberen ze te definiëren, te beschrijven zoals ze zijn; en of zij achter het gezicht dat ze ons laten zien nog een verborgen gezicht hebben, valt voor ons niet uit te maken’.

Aanvankelijk wordt meneer Palomar lamgeslagen door dit inzicht: niet voor niets draagt de laatste hoofdsectie van het boek de titel ‘De stiltes van Palomar’. Dan probeert hij de impasse te doorbreken door een frisse visie op zijn omgeving: hij zal de dingen en het heelal voortaan van buiten bekijken; en dat ‘met een blik die van buiten komt, niet uit zijn binnenste’. Maar als hij probeert de aldus vergaarde ‘kosmische wijsheid’ ten goede te laten komen van zijn zo gebrekkige betrekkingen met zijn medemensen, constateert hij dat de kennis van de medemens uitsluitend via zelfkennis verkregen kan worden, en dat het hem aan zelfkennis nu juist verschrikkelijk ontbreekt. Maar ook een blik in zijn binnenste leidt niet tot een harmonischer relatie tot zijn omgeving. Tenslotte besluit hij te doen alsof hij dood is, ‘om te zien hoe het in de wereld zonder hem verdergaat’, om zijn leven te kunnen zien als voltooid verleden tijd, en zo over zijn angstgevoelens heen te komen.

Ondanks het wat nevelige einde zal de essentie van wat Palomar wil zeggen de Calvinoadepten onderhand duidelijk zijn. Achteraf bezien zou Palomar best weleens een belangrijk punt in Calvino's oeuvre kunnen blijken te markeren; en dat niet zozeer vanwege zijn intrinsieke waarde. Want op de keper beschouwd was Als op een winternacht een veel boeiender boek (vooral het eerste gedeelte behoort mijns inziens tot het beste dat Calvino geschreven heeft): het bestond uit romanfragmenten die stuk voor stuk de lezer onmiddellijk in hun ban kregen, en hem aan het eind reikhalzend deden uitzien naar de rest, die niet kwam; de fragmenten waren van een vooral stilistisch hoogst opmerkelijke variëteit; en de omlijsting waarbinnen ze door de structurele experimenteerwoede van Calvino geplaatst werden, sloot zeer harmonisch aan bij de inhoud. Maar eigenlijk mag men Palomar op die manier niet vergelijken met Als op een winternacht; het werk is in verschillende opzichten essentieel anders, en stelt zich ook een ander doel.

Allereerst draaien in Palomar alle fragmenten om de gelijknamige hoofdpersoon; en de identiteit van die persoon is niet principieel ambigu, zoals in het geval van de befaamde Lezer en Lezeres van Als op een winternacht. In het personage Palomar zijn belangrijke autobiografische trekken aan te wijzen, zoals niet alleen blijkt uit bepaalde terloops aangestipte levensomstandigheden (werk, gezin, het zich bewegen tussen Parijs en Rome) die onmiskenbaar op die van Calvino zelf lijken, maar ook uit de strekking van het hele werk, die Calvino op het lijf geschreven is.

Tegenover een maximum aan gebeurtenissen in Calvino's vorige werk staat een minimum aan gebeurtenissen in Palomar, dat ook een veel langzamere en omzichtigere verteltrant heeft; voor zover er überhaupt van verteltrant en niet van betoogtrant sprake is. Want in het boek volgen, zoals Calvino ook zelf in een

[p. 299]

noot aangeeft, observerende, verhalende en mediterende gedeelten elkaar op; en vooral het laatste gedeelte is welhaast essayistisch te noemen. Dit feit, gevoegd bij de vrij duidelijke identiteit tussen schrijver en personage, geeft het boek een bedachtzaam en introspectief karakter, zij het dat die introspectie op het epistemologische vlak blijft, en niet (zoals trouwens bijna nooit het geval is bij Calvino) in psychologische analyse overgaat.

Het lijkt erop dat Calvino beperkingen is gaan ontwaren in het gejongleer met mogelijke werelden en mogelijke werkelijkheden, waarom hij door zo veel critici de hemel is ingeprezen; en inderdaad draagt die benaderingswijze, als hij te ver wordt doorgevoerd en te vaak wordt herhaald, het gevaar in zich te verzanden in een geraffineerd, maar niettemin steriel maniërisme. Met Palomar lijkt Calvino de werkelijkheid minder op al zijn mogelijke gezichten, en meer op zijn face value te willen gaan beoordelen; anders gezegd, de synchronie van de potentiële mogelijkheden langzamerhand te gaan inruilen voor een meer diachronische visie, precair en steeds aan bijstelling toe, maar in elk van zijn fasen redelijk eenduidig. In dit opzicht wijkt Palomar af van de lijn die Calvino de afgelopen twintig jaar heeft gevolgd.

Ik vermoed dat Calvino vóór hij Palomar schreef het werk van Alberto Savinio heeft gelezen of herlezen. De schrijver-schilder-musicus Savinio (1891-1952), een broer van de metafysische schilder Giorgio De Chirico (Savinio is een nom de plume), werd tijdens zijn leven nooit erg bekend, maar staat de laatste jaren in Italië volop in de belangstelling. In meneer Palomar herken ik soms Nivasio Dolcemare, het pseudo-autobiografische personage van Savinio; beiden zweven voortdurend tussen zelfvoldaanheid en ontgoocheling en zelfspot, zij het dat die bij Savinio vaak veel geëxalteerder en bijtender zijn dan bij Calvino. (Een keuze uit de verhalen van Savinio werd in 1982 bij Meulenhoff uitgegeven onder de titel Monument voor een held.)

Met het fragment dat beschikbaar is van De herinneringen van Casanova belanden we onmiddellijk in medias res: binnen het bestek van tien pagina's worden portretten gefourneerd van dames die achtereenvolgens luisteren naar de zeer heterogeen aandoende namen Sofie, Fulvia, Tullia, Irma, Cate en Hilde. Deze dames passeren de revue niet zozeer als individuen, alswel als schakels van hun eigen of van Casanova's minneketen: ‘zo kon ik [...] mezelf onmogelijk anders zien dan louter als de eerste van een lange reeks minnaars die Fulvia ongetwijfeld zou krijgen’; ‘Tullia ontmoette ik na twintig jaar weer’; ‘ik voelde me aangetrokken tot Irma omdat ze aan Dirce deed denken’; ‘Gedurende mijn hele verblijf in *** had ik twee vaste minnaressen: Cate en Hilde. [...] Cate had weelderige vormen, Hilde was slank; door hen af te wisselen hernieuwde ik telkens mijn verlangen dat zowel gericht is op variatie als op herhaling’, enzovoorts.

Op het eerste gezicht lijken hier weer vertrouwde en (met respect) enigszins uitgetreden paden bewandeld te worden; maar uiteraard is het nog veel te vroeg voor conclusies. In ieder geval, als na de casuïstiek en combinatieproblematiek van speelkaarten, steden en boeken te ontkomen zou zijn aan een analoge collectie vrouwen, dan zou ik daar dankbaar om zijn. Palomar lijkt daar uitzicht op te bieden.