De Gids. Jaargang 147

[p. 294]

Spaans
Maarten Steenmeijer
De ongeboren kinderen van García Lorca

Over het ongepubliceerde werk van García Lorca (1898-1936) doen nogal wat verhalen de ronde. Een van de hardnekkigste luidt dat de nabestaanden van de aan het begin van de Spaanse burgeroorlog (1936-1939) gefusilleerde dichter/toneelschrijver dit werk niet vrij wilden geven voor publikatie omdat Lorca's ‘donkere kant’ (zijn homoseksualiteit, zijn angst voor de dood) hierin helderder dan ooit in het licht treedt.

Maar als we André Belamich - de bezorger van Lorca's Oeuvres complètes in de Pléiade-reeks van Gallimard - mogen geloven, dan treft de familie geen blaam. Zij weigerde slechts toestemming voor publikatie van een manuscript als er aanwijzingen waren dat er in een nog niet ontsloten archief een definitievere versie lag. Zij hebben Belamich dan ook geen strobreed in de weg gelegd bij zijn onderzoek in het familiearchief.

Belamich is ook de bezorger van de bundel Suites (Ariel, Barcelona 1983), bestaande uit gedichten die Lorca in de periode tussen 1920 en 1923 heeft geschreven. Tweederde van deze bundel was nog niet eerder gepubliceerd, de rest stond al in verminkte vorm in diverse bundels en tijdschriften. Suites kan dus een nieuwe bundel van Lorca genoemd worden. (Overigens is de Franse vertaling van deze bundel nota bene al in 1981 - dus twee jaar eerder dan het origineel - in het eerste deel van de Oeuvres complètes verschenen.)

Suites moet een van Lorca's dierbaarste werken geweest zijn, want tot vlak voor zijn dood heeft hij regelmatig op geestdriftige wijze het bestaan van deze bundel gememoreerd. Dat is opmerkelijk, want Lorca sprak niet graag over zijn vroegere werk. Waarom heeft hij zich geen moeite getroost om de bundel te publiceren? Van uitgeverszijde moet er belangstelling genoeg geweest zijn, want met de publikatie van de Romancero gitano (1928) werd hij een van Spanje's bekendste schrijvers. En hoewel hij huiverde voor het definitieve karakter van het gedrukte woord, bewijzen de talrijke werken die voor zijn dood zijn verschenen toch dat hij publiceren belangrijk vond. Belamich suggereert in vage bewoordingen dat een ‘innerlijke weerstand’ Lorca weerhield van publikatie, omdat hij in deze gedichten zijn ‘meditaciones más profundas’ verwoordt. Maar misschien ontbrak het de uiterst produktieve schrijver simpelweg aan tijd om het werk af te ronden. Want Lorca was allesbehalve een spontane schrijver (wat dat ook moge zijn): hij sleutelde eindeloos aan zijn manuscripten en was zeer ambitieus.

Het behoeft geen betoog dat het postuum uitgeven van een bundel die haar definitieve vorm nog moest krijgen geen geringe opgave is. Belamich - een groot Lorca-kenner en -vertaler - heeft zich gewetensvol van zijn taak gekweten. Zich baserend op aantekeningen, correspondenties, interviews en andere documenten selecteerde hij de meest definitieve varianten en zette de gedichten in chronologische volgorde. Het resultaat is een bundel die er in Lorca's handen ongetwijfeld anders had uitgezien, maar die onder de gegeven omstandigheden niet beter had kunnen zijn. De sobere inleiding en onnadrukkelijke noten getuigen bovendien van een verademende bescheidenheid en bewondering.

Lorca heeft ooit overwogen deze bundel Libro de las diferencias (Boek van de variaties) te noemen. De titel biedt een aanwijzing voor hetgeen een suite bij Lorca is: een thema met variaties. De vorm is licht, speels: korte gedichten, korte regels, rijm, refreinachtige herhalingen. De gedichten laten zich lezen als versjes, zoals bijna al het werk dat Lorca vóór de Romancero gitano schreef. Deze luchtige oppervlakte contrasteert echter met de donkere ondergrond:

[p. 295]

 

En iedere zucht

 

een stilstaand water

 

van de schreeuw.

De titels geven al aan dat Lorca een elementaire symboliek hanteert: Prenten van de zee, Liedjes onder de maan, Suite van het water, Suite van de spiegels, Nacht, Schaduw, Verhaaltjes van de wind, et cetera. In alle gedichten vormt de natuur het decor voor zijn bespiegelingen en fantasieën. Hij is er alleen. Er is wel sprake van andere mensen, maar die worden aangeroepen, gememoreerd of gefantaseerd: ze bestaan niet (meer), een werkelijke ontmoeting vindt zelden plaats. Ook de natuur is onbereikbaar. Zij biedt hem prachtige beelden, maar niet de kans om met haar te versmelten:

Natuur is
de eeuwige Narcissus.

In tegenstelling tot de harmonische natuur van de pantheïsten is het onmogelijk te verdwijnen in deze natuur. De ontmoeting tussen dichter en natuur symboliseert de voortdurende, pijnlijke confrontatie met het onvolmaakte, onvolledige bestaan. Al het leven wordt gekortwiekt, afgeknot, ontdaan van zijn onschuld. Er is niets in het leven waar niet onmiddellijk de schaduw van de dood op valt:

Vaarwel, zon!

Ik weet best dat je de maan bent,
maar ik
zal het niemand vertellen,
zon.

Lorca gebruikt traditionele beelden, maar voegt ze naar zijn donkere wereld. Water is geen symbool van loutering of van nieuw leven:

In het zwarte water,
liggende bomen,
madeliefjes,
papavers.

Evenzo is groen niet de kleur van bloei, maar van lijken. Men denke ook aan de eerste twee verzen van de ‘Romance sonámbulo’ (uit de Romancero gitano), misschien wel de bekendste regels van Lorca:

Groen wil ik je, groen.
Groene wind. Groene takken.

Een idyllisch begin van een allesbehalve idyllisch gedicht.

Een van Lorca's essentieelste zinnebeelden, de maan, heeft een bijzondere geladenheid. Zoals in al zijn werk houdt de maan verband met de dood. Zij staat door haar gedeeltelijke onzichtbaarheid ook voor de onkenbaarheid van het bestaan. Maar ook associeert Lorca volgens de traditie de maan met de vrouw, het wezen dat tot zijn verdriet onbereikbaar voor hem is:

Oh vrouw van mijn witte
adolescentie!
Gevlekte en vruchtbare
Eva,
in mijn armen krimp je ineen
als de droge takken
van de eik, in de dans
van het vuur.

Zij is de moeder van de ongeboren kinderen die hem kwellen, die uit zijn ‘gesloten hart’ willen komen.

Het schuldgevoel en het verdriet om de kinderloosheid komen het sterkst naar voren in de twee laatste suites, ‘En el jardín de las toronjas de luna’ en ‘En el bosque de las toronjas de luna’ (een toronja is een vrucht die het formaat heeft van een grote sinaasappel, maar de kleur en smaak van een citroen; beide vruchten hebben in Andalusië een erotische connotatie), voorzien van een inleiding van de dichter. Het lijkt waarschijnlijk dat Lorca deze twee gedichten wilde samenvoegen.

De ik-figuur treedt de tuin/het bos binnen om een ‘korte maar dramatische reis’ te maken,

[p. 296]

maar eerst moet hij een strijd leveren met zijn wereldlijke vijand, het Gezond Verstand. In de tuin van de ‘niet uitgekomen zaadjes en van de blinde theorieën’ gaat hij op zoek naar de ‘liefde die ik niet heb gekregen maar die van mij was’. De ‘niet uitgekomen zaadjes’ zijn niet alleen de ongeboren kinderen, maar kunnen ook geïnterpreteerd worden als de verlangens die gefrustreerd zijn door zijn omgeving:

Ik heb de landschappen geleefd
van andere mensen.

De ‘blinde theorieën’ zijn hetgeen hij had kunnen zijn, maar niet is. Ook in dit gedicht niet, zoals in een van de eerste verzen al wordt aangekondigd:

Ik ga naar het onneembare bos.

Onneembaar niet alleen in de zin van niet te veroveren (dus geen werkelijke katharsis), maar ook in de zin van onkenbaar. Want wat is de wezenlijke aard van het verdriet om zijn kinderloosheid: het verlangen naar kinderen of de kwelling van de sociale conventies die kinderen (produkten van heteroseksuele liefde) van hem verwachten?

De twee suites vormen de tragische, indrukwekkende getuigenis van deze gefrustreerde queeste, en zijn de voorbodes van toneelstukken als In vijf jaren tijds, Het huis van Bernarda Alba en Yerma, waarin onmogelijke liefde, de botsing tussen wezenlijke gevoelens en sociale conventies, kinderloosheid, en de hieruit voortvloeiende eenzaamheid centraal staan.

Dat Suites meer licht werpt op het reeds gepubliceerde werk van Lorca, is zeker niet de voornaamste verdienste van deze bundel. Door hun onderlinge betrokkenheid zijn deze gedichten krachtig genoeg om tot het beste werk van de Andalusische dichter gerekend te kunnen worden. Ook in Suites toont Lorca zich een heldere, maar onneembare schrijver.