De Gids. Jaargang 147

[p. 284]

Buitenlandse literatuur

De rubriek Buitenlandse literatuur wordt verzorgd door Christel van Boheemen, Piet Calis, Klaus Siegel, Maarten Steenmeijer en Willem G. Weststeijn.

Engels/Amerikaans
Pieter Sijpersma
Herinneringen van een vergeten schrijver

Frederic Prokosch zat nog op de middelbare school en had net voor de eerste maal Der Tod in Venedig gelezen, toen zijn vader op een goede dag plotsklaps aankondigde: ‘Thomas Mann is coming to dinner.’ Mann kwam, vergezeld van Katya, de tweeling Klaus en Erika en een drietal geleerde dames, knikte met het hoofd en prees de kalkoen. Na de maaltijd wandelde hij bedachtzaam door de tuin, natuurlijk op de hielen gevolgd door de jonge Prokosch, die zeer onder de indruk was van zijn vaders gast: ‘Even the back of Thomas Mann had a dark, oaken grandeur. The neck, the ears, the shoulders radiated an invincible solemnity. I sensed that there was a mighty significance in the back of Thomas Mann. I decided to remember scrupulously the slow, dark phrases of Thomas Mann.’

De dialoog tussen Mann en zijn vader was de eerste van een lange reeks gesprekken die Prokosch in de loop van zijn leven heeft vastgelegd. Voices is dus een zeer toepasselijke titel voor het boek waarin Prokosch een verbluffend groot aantal ontmoetingen met beroemde kunstenaars beschrijft; de index rinkelt van de klinkende namen.

Nog geen jaar na de visite van de Manns vertrok Prokosch met een schoolvriend voor een literaire pelgrimage naar Parijs, de verblijfplaats van menig groot literator in die dagen. De jongens besloten in hun jeugdige overmoed een bezoek te brengen aan niemand minder dan Gertrude Stein, die hen inderdaad ontving en onthaalde op een stroom van woorden. In de rue de l'Odéon nummer 12, bij boekhandel Shakespeare and Company, waar James Joyce regelmatig thee kwam drinken bij eigenaresse Sylvia Beach, kwam het tot een volgende interessante ontmoeting. Voor Prokosch werd de confrontatie met het genie een diepe teleurstelling toen Joyce - knokig, als een dandy en toch slonzig gekleed, een grote lap voor het linkeroog - bij herhaling over zijn onbestendige spijsvertering begon. En op de vraag wat de mening van de heer Joyce over Virginia Woolf was kreeg hij te horen: ‘An impressive name, I quite agree. She married her wolfish husband purely in order to change her name. Virginia Stephen is not a name for an exploratory authoress. I shall write a book some day about the appropriateness of names. Geoffrey Chaucer has a ribald ring, as is proper and correct, and Alexander Pope was inevitably Alexander Pope. Colley Cibber was a silly little man without much elegance and Shelley was very Percy and very Bysshe.’

Na de middelbare school ging Prokosch, geboren in 1908 als zoon van een uit Oostenrijk afkomstige taalkundige, naar de universiteit.

[p. 285]

Vrij snel na het afronden van zijn studie schreef hij zijn eerste roman, The Asiatics, die prompt geaccepteerd werd door gerenommeerde uitgevers in Engeland en de Verenigde Staten. Het boek verscheen in 1935 en maakte hem op slag beroemd. Prokosch zou nog vijftien romans schrijven, benevens een viertal dichtbundels, en vertalingen van Hölderlin en Louise Labé op zijn naam brengen.

Zijn werk getuigt van een romantische inslag, wat in zijn proza in het algemeen wat beter uitpakt dan in zijn gedichten - getuige althans Randall Jarrell, die zijn derde bundel, Death at Sea, ongenadig neersabelde: ‘An Auden popularized for mass consumption; and since Auden himself has been, lately, so succesful in the attempt to provide one, it is hard to see in Mr. Prokosch much more than a work of supererogation. (...) (T)he poems pour out like sausages, automatic, voluptuous, and essentially indistinguishable.’ Verbanning en verlies zijn thema's die veelvuldig terugkeren in de boeken van Prokosch, die vaak het karakter van reisen avonturenromans hebben. Van zijn latere romans heeft alleen de tweede, The Seven Who Fled (1937), een verhaal over gedemoraliseerde Russische vluchtelingen, het succes van The Asiatics weten te evenaren.

Momenteel woont Prokosch in Zuid-Frankrijk, waar hij zijn dagen slijt met het verzamelen van vlinders en het boekstaven van zijn herinneringen. Tegelijkertijd met zijn nieuwste boek heeft Faber and Faber zijn eersteling weer uitgebracht. Uit beide boeken komt de verteller naar voren als een gevoelsmens, als iemand met een niet erg groot ego, die daardoor des te meer aandacht heeft voor de hem omringende wereld en personen. De hoofdpersoon in The Asiatics is een jongeman die uit een onbestemd verlangen aan een reis door Azië begint en het er ondanks zijn ontstellende naïviteit heelhuids vanaf brengt.

Zoals het in reisverhalen betaamt nopen de steeds wisselende omstandigheden de reiziger tot bespiegelingen omtrent de eigen persoon en het leven. De Aziaten herkennen in hem meestal de goedlachse, ietwat ijdele Amerikaan, die, toegerust met een totaal verschillend wereldbeeld, zich veeleer tegenover dan in de wereld opstelt; een houding die natuurlijk mede is ingegeven door de positie van reiziger waarin hij zich bevindt, waarin afwachtendheid niet meer dan verstandig en gepast lijkt. Tot echte vriendschappen of diepgaande uitwisselingen met de bewoners van het Aziatische continent komt het in ieder geval niet. De verteller gaat nog het vertrouwelijkst om met de Europeanen die hij onderweg treft. Hij trekt een tijdje op met een gehaaide Fransman, belandt in een Turkse gevangenis met een Russische communist en een praatzieke Hollander, ontmoet een melancholieke Franse dame en raakt verliefd op een aantrekkelijke Britse. Aan het slot van het verhaal is de ik-figuur, na herhaalde malen op de proef te zijn gesteld, nog steeds de intuïtief ingestelde jongeman van het begin, die onveranderlijk het zwijgen van anderen aanziet voor een teken van wijsheid.

Het beeld dat Prokosch in deze roman van Azië schildert is dat van een wereld in verval, een permanente toestand van verwaarlozing waarin de dood overal zichtbaar is en waarboven constant de geur van urine hangt. Menigmaal wordt de oorzaak van deze neergang gezocht bij de intrede van westerse denkbeelden. De grote zwakheid van het boek is de generalisatie die al in de titel besloten ligt. Ondanks de vaak geslaagde beschrijvingen van plaatsen en personen worden de verschillen tussen de bezochte culturen te weinig beklemtoond om helemaal overtuigend te kunnen zijn. Wellicht wreekt zich hierin het feit dat Prokosch ten tijde van het schrijven van het boek nog nooit een voet op Aziatische bodem had gezet en louter is afgegaan op atlassen, reisbeschrijvingen en zijn verbeelding. Het einde van het verhaal is eveneens implausibel, wanneer weer eens blijkt hoe klein de wereld is en de verteller al zijn oude kennissen weer tegenkomt. Desondanks is The Asiatics een goedgeschreven roman, die zich met plezier laat lezen

[p. 286]

en - vijftig jaar nadat hij geschreven werd - nog nauwelijks verouderd lijkt.

Op bladzijde 69 bevindt zich een passage die als motto voor Prokosch' recentste boek had kunnen dienen: ‘Memory: a miraculous and omnipotent thing, if you only stop to think about it. A lighthouse in the mind, rising from the level of the sand beaches and the spotted ocean rocks, looking across God knows what invisible and unconjecturable depths; a manmade thing, creator of hope and fear, a recognizable bit of something amid the uncontrollable things all around you.’ Prokosch bezit als geen ander het vermogen zich hele gesprekken in het geheugen te prenten, een talent waarvan met de verschijning van zijn memoires nu ook anderen kunnen profiteren. Hij heeft al zijn conversaties met beroemde kunstenaars gebundeld. En dat zijn er nogal wat: als het gaat om het aantal beroemdheden dat hij heeft gekend laat Prokosch Saul Bellows Mr. Sammler en Anthony Burgess' Kenneth Toomey ver achter zich. Hij praatte met Robert Frost over het succes van T.S. Eliot, wisselde van gedachten met Wallace Stevens over de importantie van vorm, dronk thee en beging een faux pas bij de Leavises, tenniste met Ezra Pound, bracht een ceremonieel bezoek aan George Santayana, zwom met Dylan Thomas in de Tyrrheense Zee bij Ostia, stelde indiscrete vragen aan Peggy Guggenheim, hoorde André Gide uit over Stalin, organiseerde een nachtelijke picknick voor Somerset Maugham, dook Marc Chagalls portefeuile weer op uit het Canal Grande, enzovoort, enzovoort.

Van al die ontmoetingen heeft Prokosch onthouden wat door zijn vermaarde gesprekspartners werd gezegd. Zich verlatend op zijn absolute geheugen en tijdens sommige gesprekken gemaakte aantekeningen heeft hij een prachtig boek geschreven, stampvol met anekdotes en orenspitsers, dat zijn naam voorlopig weer aan de vergetelheid heeft ontrukt. Misschien verklaart het maken van notities waarom de meeste gespreksgenoten vrijwel onmiddellijk tot naar aforismen neigende uitspraken komen. Een gesprek is, zoals Vestdijk in zijn ‘Philosofie der conversatie’ (Essays in duodecimo) aangeeft, immers ‘onverbrekelijk verbonden met de voorwaarde der ongedwongenheid; schrijft men een gesprek op, dan komt deze voorwaarde te vervallen, dan spreekt men nog slechts met een half oog op het papier waarop de woorden zullen komen te staan’. Een andere mogelijkheid is vanzelfsprekend dat Prokosch de gesprekken niet weergeeft zoals ze gevoerd werden, en alle terloopse opmerkingen en omtrekkende bewegingen heeft weggelaten. Die indruk wordt versterkt door de vorm waarin het boek als geheel is gegoten. De hoofdstukken zijn kort en vertonen behoudens een enkele uitzondering een gelijkvormige opbouw. Ze worden ingeleid met opmerkingen over Prokosch' persoonlijke leven, zodat de lezer de omstandigheden kent waaronder de ontmoetingen met de vooraanstaande kunstenaars plaatsvonden; daarna volgt het gesprek, dat gewoonlijk met een beknopte impressie wordt uitgeleid.

Onwillekeurig doemt tijdens het lezen van dit boek de vraag op wat voor persoonlijkheid Prokosch zelf was (en is). Was hij een opdringerige figuur of gewoon een aardige man, die - zoals een aristocratische dame eens opmerkte - andere mensen wist aan te zetten tot het zeggen van dingen die ze niet echt wilden maar wel moesten zeggen? A.E. Housman, door Prokosch op straat aangehouden en een café binnengeloodst, legde hem uit waarom zo weinig mensen weerstand konden bieden aan mensen zoals hij:

‘He cocked his head slightly. “You are rather naïve to have written a masterpiece. I agree with the critics. The Asiatics is a little masterpiece. But is your air of simplicity just a part of your cunning, or is your cunning just an aspect of your inner simplicity?”

I laughed. “Both, maybe.”

“Just as I thought.” The old man nodded. “In every American there is an air of incorrigible innocence, which seems to conceal a diabolical cunning.”’

[p. 287]

Prokosch was merkwaardig genoeg niet geinteresseerd in langdurige vriendschappen met zijn gevierde kennissen. Hij noemt zichzelf een homme d'une nuit, iemand die ademloos opgewonden raakt bij de gedachte aan een eerste ontmoeting, maar daarna meestal niet meer komt opdagen. De enige persoon met wie hij graag een hechte vriendschap had willen aanknopen was W.H. Auden, de man bij wie hij én als dichter én als romancier zwaar in het krijt stond en voor wie hij een blijvende fascinatie koesterde. Maar pijnlijk genoeg voor Prokosch was Auden hem ronduit vijandig gezind. De laatste maal dat de heren elkaar tegen het lijf liepen was in Venetië, en met een aandoenlijke trouwhartigheid doet Prokosch verslag van de manier waarop Auden hem voor de zoveelste maal afdroogde - Auden die toen al dat gerimpelde en gebarsten gezicht had waarvan Christopher Isherwood vond dat het thuishoorde in het British Museum en waarvan Stravinski al eens had opgemerkt dat het zou moeten worden uitgevouwen om te zien wie het was.

Auden was de enige uitzondering op de regel dat Prokosch een sympathiek mens werd gevonden - of het moest Virginia Woolf zijn, die hem eveneens volkomen van zijn stuk bracht toen hij zich ten kantore van de Hogarth Press had vervoegd. Dat viel trouwens te verwachten; eigenlijk hebben alle ontmoetingen in dit boek iets voorspelbaars. Santayana blijkt de tragische figuur uit Stevens' gedicht, Ezra Pound een warhoofd met geniale invallen, Nabokov de erudite lepidopterist; Eliot is inderdaad de brekelijke intellectueel die we van de foto's kennen, en Hemingway de mucho macho man die zulke vermakelijke brieven kon schrijven. Nergens wordt het gevestigde beeld van een bekende persoon verstoord. Ik vraag mij af of dat nou voor of tegen het boek pleit.