De Gids. Jaargang 147

Poëtisch leven
Wiel Kusters
De aarde, de vaas en de bloemen

1

Schrijvend over Gottfried Benn en zijn Statische Gedichte citeerde Klaus Siegel in De Gids 1/2, 1984 dit kleine gedicht:

‘Sträuße - doch die Blätter fehlen,
Krüge - doch wie Urnen breit,
- Asphodelen,
der Proserpina geweiht -’

Siegel tekende hierbij aan: ‘Het is alsof het schilderij zelf tot ons spreekt, alsof de bloemen zelf de associatie met Proserpina leggen, die immers van godin van de flora tot godin van de dood werd toen ze met Persefone samenviel. Matisse schilderde een bladerloos boeket, de

[p. 264]

vaas zo dik als een urn. Niet Benn legt de verbinding met de dood, maar het schilderij zelf evoceert die door Benns techniek.’ Dat is een mooie visie.

‘Asphodèles’ herinnerde me door wat Siegel schreef aan een van de nagelaten gedichten van Paul van Ostaijen:

Snijd van de struik de seringen
stel de bloemen in een aarden vaas

Zoals de aarden vaas draagt
glad juweel van geworden kennis
van zijn kleien oorsprong de herinnering
sluit gij met het laatste doen van uw handen uw verlangen
in de vereniging van de bloem met de aarden vaas

Afgesneden bloemen in een zo nadrukkelijk van aarde gemaakte vaas: hun dood kan niet ver meer zijn. De menselijke hand grijpt twee keer in, met het geweld van het mes en met water dat de door het snijden veroorzaakte dood nog even uitstelt: zo worden de seringen door het combineren van twee tegenstrijdige handelingen tot ‘kunst’.

Ik ga er nu van uit, dat de aarden vaas van ‘kleien oorsprong’ water bevat. Dat lijkt een vanzelfsprekendheid, wanneer het over een vaas met bloemen gaat. Misschien is het ‘glad juweel van geworden kennis’ wel een beeld voor dat water, al heb ik bij die gedachte meteen ook mijn twijfels. Er is sprake van ‘geworden kennis’, het tegengestelde min of meer van wat in de volgende regel de ‘herinnering’ heet ‘van zijn kleien oorsprong’. Zulk een herinnering heeft iets primordiaals, is aangeboren zou ik zeggen als het niet een vaas betrof. De ‘kennis’ echter is geworden, gegroeid, en berust op ervaringen die minder ver terugreiken dan de herinnering aan een niet bewust beleefde ‘oorsprong’. Water associëren we nu juist eerder met onbewuste kennis, met de ziel, ‘wateren van aanvang’, zoals het in Nijhoffs Awater heet.

Van Ostaijens aarden vaas draagt over de herinnering van haar ‘kleien oorsprong’ heen een ‘glad juweel’, het glazuur van kennis en bewustzijn. En waar zo sterk de nadruk ligt op het woord ‘aarden’ - de gedachte aan water wordt daar misschien wel door weggewerkt - zou het heel goed denkbaar zijn, dat de bloemen in een lege vaas worden gezet: in aarde, waar ze thuishoren, omdat ze daarin ook groeiden, en niet in water. Het kunstkarakter van de vaas met bloemen wordt er niet minder om: ook zonder water zullen de bloemen het nog even houden, ondanks het mes. De natuurlijke klei is gevormd en gebakken, die klei ligt ver terug.

Inmiddels moeten we niet uit het oog verliezen, dat de regels die ik hier bespreek deel uitmaken van een vergelijking. ‘Zoals de aarden vaas draagt/ (...)/ sluit gij met het laatste doen van uw handen uw verlangen/ in de vereniging van de bloem met de aarden vaas’. Het ‘verlangen’ dat hier ter sprake komt, omdat het besloten ligt in de vereniging van bloem en vaas, moet op grond van het woord ‘zoals’ zowel met de eerder genoemde kennis als met de herinnering in verband worden gebracht. Dit verlangen berust voor een deel op minder bewuste gronden: in de vereniging van de bloem met de aarden vaas ziet Van Ostaijen een van onze wensen gerealiseerd; misschien mogen we zelfs zeggen dat hierin ons meest diepgaande verlangen bevredigd (‘gesloten’) wordt. Is dat het verlangen naar ‘kunst’? Een arrangement waarin wat in feite door ons gedood en afgesneden is op esthetische wijze nog even voortbestaat? Ik denk van wel, al zeggen de laatste regels daarnaast ook nog wel wat anders. Het ‘laatste doen van uw handen’ omvat niet alleen het stellen van de bloemen in de vaas - het eerste ‘doen’ is het snijden -, maar strekt zich naar mijn idee ook uit tot het allerlaatste doen: de laatste daad, het laatste bewegen vóór de dood. Ook daarin ligt dan ons verlangen besloten naar de vereniging van ‘de bloem met de aarden vaas’, van stof en stof, van onszelf met onze aarden oorsprong. Een vereniging die ook her-

[p. 265]

eniging zou mogen heten; een onbewust verlangen dat, hoe dan ook, door de dood bevredigd wordt.

Om ook de cirkel van deze notities rond te maken keer ik nog even terug naar Benn en een van de andere door Klaus Siegel geciteerde gedichten, het bekende ‘Kleine Aster’ uit Morgue und andere Gedichte. Er is daarin sprake van een autopsie. De dode houdt een aster tussen zijn tanden geklemd. Als ze hem ten slotte uit de mond valt, pakt de dichter ze mee in ‘in die Brusthöhle/ zwischen die Holzwolle/ als man zunähte’. Een bloem in een vaas van vlees, een vaas die zal vergaan.

Trink dich satt in deiner Vase!
Ruhe sanft,
kleine Aster!

2

Le vase, la vase. De vaas, het slijk. Twee katrijnen van Omar Khayyam in de versie van J.H. Leopold. Het vijfde:

O werkman, wees omzichtig in uw doen!
Tot aardewerk van alledaagsch fatsoen
vormt gij de vorstelijke vingeren
van Kai Khosrau, de hand van Feridoen.

En nummer xv:

Daarom, laat af van hoop en wanhoop, kom
waar vrouwen lachen en waar om en om
de wijnkan rondgaat, drink voordat uw stof
wordt omgearbeid tot een andre kom.

3

De nieuwe gedichtenbundel van Huub Beurskens heet Het vertrek en de tweede afdeling daarvan ‘Het vertrek der dingen’. Van deze uit vijf gedichten bestaande reeks citeer ik het laatste. Er wordt, meteen al in de eerste regel, een vertrek geopend, een kamer. Maar ook wordt het vertrek, nu als weggaan opgevat, geopend om te zien wat daar aan zin, onzin, gedachten of emoties in zit: iets als een autopsie op het verschijnsel vergankelijkheid.

zo gauw het vertrek geopend werd om te zien
wat er viel te zien ligt de vaas met het water
eruit en de bloemen ernaast. ik keek je aan.

ik plukte de bloemen maar
waar komen de scherven vandaan?

‘niet van de vaas maar van het omstoten ervan.
wij vergaan.’ hopelijk om als de dingen te bestaan.

de dingen vertrekken niet de dingen zijn dus
nooit ontstaan? ‘- wat kijk je me aan?’

‘Ik keek je aan’: ‘je’ is degene die drie regels verder het woord neemt en ook nog eens aan het slot van het gedicht: ‘- wat kijk je me aan?’ Hem of haar is een vraag gesteld, een vraag die uit verwarring voortkomt: zie de tweede strofe. Dat hier bloemen liggen, zegt de dichter, kan ik nog begrijpen, die heb ik zelf geplukt. Maar scherven hadden we hier toch niet? De naïveteit van deze vraag is een variant van het onbegrip, het niet willen of kunnen begrijpen van wat er in of aan ons bestaan allemaal stuk kan. Tegelijk wordt het vertrek dat hier niet-begrijpend betreden wordt, ook een met gedachten aan het verleden - ook het eigen verleden - gevulde plek: de scherven lijken resten, vondsten, archeologische gegevens die reconstructie vereisen.

Er gebeurt nu iets merkwaardigs in het gedicht. De toegesprokene heeft weinig geruststellends in zijn (?) antwoord. Zelf lijkt hij niet verward of verontrust. Die vaas is niet vanzelf kapot gegaan, het is geen kwestie van slijtage, ze is omvergestoten. Mogelijk heeft de toegesprokene dat zelf gedaan. ‘Wij vergaan’, zegt deze op een tegelijk zeer laconieke en hoogst pathetische toon. ‘Wij vergaan’, met de klemtoon op wij. Als dat zo is, zegt de dichter, dan hoop ik maar dat we na en dank zij ons vergaan

[p. 266]

aan een bestaan als dat van de dingen kunnen beginnen. Van de weeromstuit krijgt hij nu iets spottends over zich, een ironische vragende toon. Als de dingen, zegt hij, in overeenstemming met wat jij beweert niet vertrekken, niet vergaan zoals wij, dan zijn ze dus ook nooit ontstaan. Het een is de konsekwentie van het ander. Maar lijkt je dat niet onaannemelijk? Ook de dingen vergaan, ook de kunst en de illusies van eeuwigheid die we op haar baseren. ‘- Wat kijk je me aan?’ is daarna de vertederende reactie van wie zich gewonnen moet geven, maar dat nog even uitstelt. Een lichte vertedering en een lichte humor: ze maken dit korte gedicht tot een ding om van te houden, zolang het er is.

Huub Beurskens, Het vertrek, Meulenhoff, Amsterdam 1984. J.H. Leopold, Kwatrijnen van Omar Khayyam (ed. A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet), Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam 1981.
Paul van Ostaijen, Verzameld werk. Poëzie 2 (ed. Gerrit Borgers), Bert Bakker, Den Haag 1974.