De Gids. Jaargang 147

[p. 187]

Ondergronds leven
Wiel Kusters
9

De salamander is een geheimzinnig dier, vooral ook in zijn schijngedaanten. In ‘Ondergronds leven 2’ heb ik het erover gehad, dat de salamander volgens Plinius zo koud is dat hij een vuur doet doven, als hij daarin wordt geworpen, en ook heb ik daar even aan de salamanderkachel uit de eerste episode van De aanslag herinnerd. De salamander in de gedaante van een kachel, zeg ik nu maar even. Een kachel die brandt, maar al gauw weer uitgaat, omdat hij een kachel in oorlogstijd is. Een brandende salamander. Iets bijna onmogelijks dus.

Ik geef toe, er schuilt maar een heel klein beetje betekenis in deze associatie; en eigenlijk vind ik die betekenis nu al wat gezocht, al was ik er niet op uit ze te vinden. Het wordt allemaal pas weer vreemd, als we De val van Marga Minco beginnen te lezen: ‘Het staat vast dat de twee monteurs van gemeentewerken zich die donderdagochtend niet zoals anders regelrecht van het centraal ketelhuis naar hun werk begaven, maar onderweg eerst aanlegden bij De Salamander. 's Nachts had het flink gevroren, het kwik was tot tien graden onder nul gedaald, en op de beslagen ruiten van hun Volkswagenbus begon zich meteen ijs te vormen.’

Centraal ketelhuis, De Salamander, tien graden onder nul. Met het oog op wat salamanders volgens Plinius zouden kunnen, is dit een interessante volgorde van woorden. Verzin je zoiets?

10

De Verzamelde gedichten van Hans Andreus (Bert Bakker, 1983) treffen mij als werk uit een onderwereld, tragisch en duister. Talrijk zijn de passages waarin deze dichter over zijn onderwereld spreekt. Ik citeer er een die me heel typerend lijkt, het gedicht ‘Mol’:

Dat ik woon in de aarde,
woel door de grote moeder,
kind aan huis blijf bij haar,

en dat ik het gevaar
schuw van alles onder de zon -
goed, maar moet ik niet leven

zoals ik ben, blind
en met de onrust in de poten
van een grond doordrenkt van doden?

In zijn gedicht ‘Laatste brief, in memoriam Hans Andreus’ heeft Cees Nooteboom de onderwereld vanwaar Andreus ons veel van zijn poëzie moet hebben toegestuurd - angst, vertwijfeling, vermoeidheid en depressiviteit - tot een echte onderaardse plek gemaakt, die van de dood en het verdwijnen: ‘De bodem ligt op het water,/ de straat op de voeten./ Hij heeft zich omgedraaid/ en hij is teruggegaan/ naar waar hij vandaan kwam.’

Die onderwereld is een gespiegelde wereld, en net als bij Nooteboom, uit wiens eigen poëzie dood en spiegel niet weg te denken zijn, leest men in de gedichten van Hans Andreus bij herhaling regels als: ‘Angst laat niet los. Men kijkt zijn spiegel aan.’ Een klein titelloos gedicht uit de bundel Vehikel:

Zoals men eenmaal wel dacht (of zei):
een heldere spiegel de dood?

De angst om te kijken
krast op het glas.

Hoe onderwereld en spiegel kunnen samenvallen tonen regels als: ‘Ik liet de spiegel barsten/ en hem toen bewonen/ door wezens van onder de mens uitgekropen/ en boven zijn hoofd uitgegroeid.’

Over zulk een ‘spiegelfauna’ - bij Andreus komen die wezens dus ook nog eens ‘van onder de mens uit’, uit het onderbewuste mogen we misschien wel zeggen, en onder de menselijke overheersing vandaan - kan men ook bij Borges

[p. 188]

lezen, in het in deze kroniek al eens eerder aangehaalde Boek van de denkbeeldige wezens. De wezens van de spiegels, vertelt hij daar op gezag van Herbert Allen Giles, zullen zich op zekere dag uit hun gevangenschap bevrijden. ‘Diep in de spiegel zullen we een heel iel lijntje waarnemen, en de kleur van die lijn zal op geen enkele andere kleur lijken. Daarna zal er steeds meer beweging komen in de andere vormen. Die zullen geleidelijk aan van ons gaan verschillen en ons niet meer nabootsen. Ze zullen de barrières van glas of van metaal doorbreken.’

Italo Calvino spreekt in De onzichtbare steden over een soortgelijke bevrijding (zie ‘Ondergronds leven 2’). Daar komen na het uitsterven van alle levende soorten buiten de mens sfinxen, griffioenen, chimeren, draken, spookherten, harpijen enzovoort te voorschijn om hun oude rechten te herstellen. Ook Andreus is met betrekking tot zijn ‘wezens van onder de mens uitgekropen’ bij de fabeldieren beland. De wezens waarover hij in ‘Ik liet de spiegel barsten’ spreekt, zijn volgens het gedicht ‘Tekens van reizen’ verschijnselen van een ‘hels geloof’, een gruwelijke waan, die

[...] alles waar maakt: de dieren van de wildernis
en de dieren van de leegte, bewegende kadavers,
en de terreur van de fabeldieren
- horens, muilen, schubben en het koude
gespuwde vuur en de klauwen in ons vlees -;
de monsters die wij dag en nacht uit ons ademen,
omdat onze adem stokkend gaat.

Het lijkt een vicieuze cirkel: angst doet de adem stokken, het stokken van de adem verhevigt de angst.

Als het huiveringwekkendste van Andreus' infernale gedichten beschouw ik dit:

Toen ik dood was
liep ik de kamer uit
waar het kleine gepantserde dier
met de snuit
aan het eind waarvan
een vingernagel waarin
een zenuwachtig oog sidderde

troosteloos bleef zitten.

De gang was van een ontstellend grijs
en daar pas kwam
de paniek naar mij toe
van nergens naar toe.

Ruggelings terugwijkend
de kamer in
voelde ik langs mijn afhangende hand
het dankbare likken
van een raspende tong.

De angst nergens te blijven is groter dan de angst voor het leven en voor de ‘dieren van de leegte’ die zich bij de levende ophouden. De ‘ik’ die droomt dat hij dood is, keert uit die droom terug naar de beste van twee werelden, die van het waken en het leven, waar hij zichzelf tenminste nog kan voorspiegelen dat het er zo kwaad niet is. Zijn afschuw geeft om hem.

Het ‘kleine gepantserde dier’ uit Andreus' gedicht zou zeker een plaatsje verdienen in de catalogus van denkbeeldige wezens uit de Nederlandse literatuur, als die er ooit mocht komen.

Met die snuit, waaraan een vingernagel met een oog erin, doet het me even denken aan een regel van Leo Vroman: ‘de wijsvinger van onze snuit’. In ‘Het bovenaardse der seringen’, een van de mooiste gedichten uit zijn bundel Avondgymnastiek (1983) spreekt Vroman over het ‘onderaardse’ in ons hoofd. De seringen hebben wortels, die elkaar onder de grond ‘verdringen en vermoorden als het moet’. Wij hebben onze wortels opgevouwen in de schedelpan en laten daar hoogstwaarschijnlijk een even moorddadig tumult zijn gangetje gaan. Vermoeiend is dat, vindt Vroman:

[p. 189]

 

Moe van ons vertwijgend weten

 

scharrelen wij liefst recht vooruit

 

dat is het voetspoor van ons eten

 

de wijsvinger van onze snuit.