De Gids. Jaargang 147

[p. 92]

Kroniek & kritiek

Buitenlands leven
G. van Benthem van den Bergh
Orwell en de internationale politiek

De zwarte utopie van Orwell - dat wordt wel eens vergeten - beschrijft een wereld, die is ontstaan na een kernoorlog. In 1948 had de Sovjetunie weliswaar nog geen kernwapens - de eerste proefexplosie vond pas in september 1949 plaats - maar was het wel zeker dat dit niet lang kon uitblijven. 1948 was bovendien het jaar waarin de rivaliteit tussen de Sovjetunie en de Verenigde Staten in een ‘koude oorlog’ uitkristalliseerde. Orwell kon in 1948 nog niet de inherent matigende, spanningen afdempende werking van kernwapens voorzien. Zijn lezers waren daar evenmin toe in staat. Niemand viel er daarom over, dat Orwell de voor het ontstaan van de wereld van 1984 beslissende atoomoorlog situeerde tussen 1955 en 1957, dat wil zeggen in de toen zeer nabije toekomst. De zwarte utopie leek plausibel.

Orwell had een kernoorlog nodig om het aanvaardbaar te kunnen maken dat in 1984 drie ‘superstaten’ bestonden en vooral dat zich ook in Oceanië (bestaande uit Airstrip i - vroeger Engeland+Amerika; Australië+Nieuw-Zeeland en zuidelijk Afrika) na een burgeroorlog een totalitair bewind had gevormd, dat alle aspecten van het samenleven in zijn greep kreeg. Overigens blijkt uit deze analogie met de bolsjewistische machtsgreep in 1917, dat Orwell nog niet in staat was om het verschil tussen een ouderwetse oorlog en een kernoorlog te bevatten. Vroegere oorlogen leidden inderdaad vaak tot de vorming van grotere politieke eenheden. Maar na een grote kernoorlog, zoals Orwell die laat plaatsvinden, kan dat niet meer. Die leidt daarentegen eerst tot waarschijnlijk volstrekte desintegratie, en daarna tot het ontstaan van kleine eenheden, die zich pas heel geleidelijk zullen kunnen vormen uit de her en der verspreide overlevenden. Aanvankelijk is zelfs een strijd van allen tegen allen, of bendes tegen bendes, het waarschijnlijkst, zonder dat een Leviathan oprijst.

Hieruit blijkt al hoe tijdgebonden 1984 was. De utopie geeft de angsten van 1948 weer en vooral de angsten van Orwell zelf. Dat blijkt alleen al uit het feit, dat Engeland in zijn nieuwe gedaante deel uitmaakt van de superstaat Oceanië - en niet van Eurazië, dat de rest van West-Europa heeft opgeslokt. Niet Russische overheersing benauwde Orwell, maar het sluipende totalitarisme, dat hij als algemene tendens zag, niet uitsluitend als emanatie van de Sovjetstaat. Al staat het er niet uitdrukkelijk: Big Brother is een Engelsman. De vijand, Emmanuel Goldstein (Trotsky?), had immers in de Engelse revolutionaire partij met hem samengewerkt.

De enige uitvoerige beschrijving van de aard en de rol van de internationale politiek in 1984 vinden we in een zogenaamd door Goldstein geschreven boek, dat Winston Smith door de ‘gedachtenpolitie’ krijgt toegeschoven. Winston

[p. 93]

en zijn vriendin moeten eerst hun diepste gedachten aan die gedachtenpolitie openbaren, alvorens ze na langdurige martelingen hun persoonlijkheid en hun gevoelens voor elkaar verliezen. Die totale controle op individuen, onder meer met behulp van een radicale inperking van de uitdrukkingsmogelijkheden van de taal in Newspeak, wordt evenals de uitzichtsloosheid van ieder verzet mogelijk gemaakt door de internationale politiek. De drie superstaten hebben namelijk hetzelfde maatschappelijke stelsel; in Oceanië bestaande uit de binnen-partij, de buiten-partij en de ‘proles’; top, midden en laag. Om die hiërarchie - en de totalitaire staat zelf - te handhaven is oorlog, of beter een soort oorlogstoestand nodig. Af en toe ontploft een raketbom (v-2's?) vooral in de wijken waar de ‘proles’ wonen. Dat rechtvaardigt het vermoeden, dat de vijand, Eurazië, er niets mee te maken heeft: de raketbommen hebben tot doel de bevolking in een oorlogstoestand te houden en daardoor makkelijker te kunnen onderdrukken. Het rechtvaardigt ook de schaarste, die eveneens bewust gehandhaafd wordt om de machtsverhoudingen ongelijk te houden. Economische overvloed gaat immers samen met democratisering.

Toch is de oorlog niet helemaal een façade. Er is weliswaar geen directe dreiging van een kernoorlog; in de jaren vijftig waren honderden atoombommen gevallen op industriecentra, vooral in Europees Rusland, West-Europa en Noord-Amerika. Maar: ‘Het gevolg was, dat de heersende groepen van alle landen ervan overtuigd raakten dat nog een paar atoombommen het einde van de georganiseerde samenleving zou betekenen, en dus van hun eigen macht.’ Ofschoon er geen formele overeenkomst werd gesloten of zelfs maar overwogen, vielen er geen bommen meer. Alle drie de grootmachten gingen gewoon door met het produceren van kernwapens en sloegen ze op om voorbereid te zijn op hun beslissende kans, die vroeg of laat zou komen, daarvan waren ze overtuigd.

Hiermee loopt Orwell vooruit op de situatie, zoals die nu bestaat - met één verschil: er is geen grote atoomoorlog nodig geweest om de grootmachten te leren zich terughoudend te gedragen. En dat betekent ook, zoals gezegd, dat juist hét centrale kenmerk van Orwells wereld niet meer kan ontstaan. Er zijn ook nu drie grootmachten (of misschien beter tweeëneenhalve grootmacht): de Verenigde Staten, de Sovjetunie en China. Maar hun territoir is nog steeds wat het in 1945 was. China heeft Tibet erbij veroverd, maar is Taiwan kwijtgeraakt; de Sovjetunie heeft Oostenrijk en Joegoslavië laten gaan, en misschien Afghanistan erbij veroverd. Dat is niets vergeleken bij Orwells drie superstaten, die in steeds wisselende bondgenootschappen met elkaar strijden om het deel van de wereld dat niet bij een van de drie is ingelijfd: tropisch Afrika, de Arabische wereld (Israël komt niet voor in 1984, vermoedelijk omdat het nog niet bestond toen Orwell schreef), Zuid- en Zuidoost-Azië. Dat is een groot deel van de huidige derde wereld, met uitzondering van Latijns-Amerika, dat bij Oceanië is ingelijfd.

Orwells ‘vierde’ wereld is vrijwel uitsluitend bron van goedkope slavenarbeid en van grondstoffen. Maar al zijn de economische belangen van de grootmachten wel drijfveer van voortdurende schermutselingen, zij wegen niet zwaar genoeg om de in economisch opzicht vrijwel geheel zelfvoorzienende grootmachten met elkaar in oorlog te brengen. Orwell, dat is duidelijk, geloofde nog in de economische verklaring van de oorlog, die marxisten en liberalen gemeen hebben. Daarom is er ook in zijn wereld een bewapeningswedloop, maar spitst die zich niet op atoomwapens toe. Het is een middel om wetenschappelijk vernuft te kanaliseren en niet aan te wenden voor de produktie van - de hiërarchie bedreigende - consumptiegoederen. Maar geen van de bewapenings-projecten wordt ooit uitgevoerd en geen van de grootmachten verkrijgt ooit een ‘significant lead on the others’ (waarom niet blijft duister).

Orwell heeft zijn model van een wereldorde-

[p. 94]

ning kennelijk ontworpen om er de voorwaarden voor duurzame onderdrukking - ‘to extinguish once and for all the possibility for independent thought’ - binnen ieder van de drie superstaten mee te kunnen scheppen. De internationale politiek, de dreiging van een kernoorlog, benauwde hem minder dan die van totalitaire ideologieën, geheime politie en uitbreiding van staatsmacht. Hij was bang voor wat in Amerika de ‘national security state’ is genoemd: het gebruiken van een buitenlandse vijand om de bevolking onder de duim te houden en te controleren. Dat zijn zeker ook nu bestaande tendensen, al zijn er gelukkig sterke tegenkrachten. Maar wat Herman de Lange de ‘militaire idolatrie’ in de Sovjetunie heeft genoemd is toch een - zij het zwakke - afspiegeling van wat ‘hate week’ in Orwells Oceanië beoogt.

Maar erg belangrijk is dat niet. Wij zijn nu in de situatie die Orwell heeft overgeslagen: de hopelijk tot in het oneindige durende vooravond van een kernoorlog. Voor het voortbestaan van ons soort beschaving moet alles ondergeschikt worden gemaakt aan de zorg een kernoorlog te voorkomen. En dat doet de nu bestaande samenwerking in rivaliteit - zij het niet in gewelddadige onderlinge strijd zoals bij Orwell - tussen de grote mogendheden in heel ander licht verschijnen.

Het is een samenwerking die nog nauwelijks als zodanig wordt erkend, maar die toch geen historisch precedent kent en die door politieke spanningen wel wat teruggezet kan worden, zoals de laatste jaren gebeurt, maar niet ongedaan gemaakt.

Het is daarom nu mogelijk om uit dezelfde ingrediënten als die Orwell gebruikte een positieve utopie op te bouwen. Dat gaat als volgt. Langzamerhand zullen de nucleaire grootmachten de consequentie trekken uit de omwenteling in de functie van bewapening, die kernwapens teweeg hebben gebracht. Nu laten ze zich in hun feitelijk gedrag leiden door het besef, dat:

-	een kernoorlog niet ‘gewonnen’ kan worden;
-	een kernoorlog leidt tot dusdanige vernietiging, dat de nu bestaande staten uiteen zullen vallen in een strijd van allen tegen allen;
-	iedere rechtstreekse militaire confrontatie tussen de grootmachten kan leiden tot een kernoorlog.

Maar in hun strategisch denken en bewapeningsbeleid gaan zij nog steeds van prenucleaire opvattingen en verwachtingen uit. Dat is wel begrijpelijk, gezien bij voorbeeld de met buitenlands beleid en defensie verbonden belangen en de kracht van vertrouwde denkwijzen, zeker bij een zo hiërarchisch en volgens traditionele patronen opgezette organisatie als de krijgsmacht. De militairen ontlenen hun beroepseer en -code nog aan de prenucleaire functie van leger en bewapening. Omdat kernwapens ‘zitwapens’ zijn geworden, zijn legers - voor zover ze niet in de derde wereld worden ingezet - ook ‘zitlegers’ geworden. Dat vereist een verandering van rolopvatting, die niet van het ene moment op het andere te verwachten valt - zeker niet in een land waar nog zoveel ‘militaire idolatrie’ heerst als in de Sovjetunie. Trouwens, ook in de Verenigde Staten heeft een aanzienlijk deel van de politici en militairen nog een ouderwets vertrouwen in het nut van militaire superioriteit. Dat deel is nu helaas bepalend voor het beleid van Washington.

Toch zal de veranderde relatie tussen militair vermogen en politieke macht steeds duidelijker worden. ‘Vreedzame coëxistentie’: het bedrijven van de onderlinge rivaliteit met andere dan militaire middelen - al blijven die in een aanzienlijk deel van Afrika, Azië en Zuid-Amerika nog wel van belang - zal steeds vanzelfsprekender worden. Investeren in nieuwe (kern)wapens zal in toenemende mate als verspilling worden gezien en als ondermijning van de eigen economische kracht. Coëxistentie op grondslag van een stabiele kernwapenbalans vereist blijvende - en intensievere - samenwerking van de grootmachten, onder meer in het bestrijden van de gevaren van nucleaire proliferatie en - daarmee samenhan-

[p. 95]

gend - het beheersen van crisissituaties in de derde wereld. Om hun eventueel optreden ‘legitiem’ te maken, zullen de grootmachten dit het beste in het kader van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties kunnen doen, waarvan toevallig alle permanente leden tevens over onkwetsbare kernmachten beschikken.

Het hierboven gebruikte ‘zal’ is geen voorspelling, maar het aangeven van een mogelijkheid, die in de huidige ontwikkeling besloten ligt. Het is een utopie, maar niet in de zin van een denkbeeldige wereld zonder verbindingsdraden met de huidige wereld. Integendeel, het is een utopie, die tot - zij het veraf gelegen - doel van politiek handelen gemaakt kan worden en tot criterium om huidig beleid mee te beoordelen.

Noch de kernwapens, noch de grootmachten kunnen de wereld uit. Maar zij kunnen elkaar wel in wisselwerking temmen. Kernwapens dwingen de grootmachten tot terughoudend en voorzichtig gedrag, terwijl de grootmachten die ‘absolute’ wapens steeds verder op de achtergrond kunnen dringen - en tot grondslag van een vreedzamer wereld maken.

Anders dan Orwell dacht zal zo'n toestand van blijvende niet-oorlog tussen de grootmachten niet hoeven te leiden tot versterking - en uitbreiding - van totalitaire samenlevingen. Maar de Sovjetunie blijft de zwakste schakel in deze redenering. Immers, als totalitaire regimes een buitenlandse vijand nodig hebben voor binnenlands gebruik - en als wapenproduktie het enige is waar de Sovjetunie goed in is, terwijl het in alle andere sectoren van economie en technologische ontwikkeling de mindere van het Westen is - zal een belangrijk deel van de militaire en politieke leiders zich daar het langst blijven verzetten tegen het soort samenwerking, dat werkelijke vreedzame coëxistentie vereist. Anderzijds zal alleen dergelijke samenwerking het soort hervormingen van de Sovjetunie en van Oosteuropese maatschappijen mogelijk maken dat hun concurrentievermogen op ander dan militair gebied kan vergroten. Er was in 1948 meer reden om de toekomst somber in te zien dan in 1984.