De Gids. Jaargang 147

[p. 88]

Han Lammers
De Gids in 1948

In het tweede deel van De Gids van 1948 komt een beschouwing voor van redacteur Van Groningen, die als volgt eindigt: ‘Mocht dus vroeg of laat de tijd komen, dat het woord democratie te sterk is gedevalueerd, dan opene men de schatkamer der Oud-Griekse praktische wijsheid. Men vindt er, stralend in den glans van zuiver goud, de ongerepte munt isonomie.’ Van Groningen stelt voor zijn dagen vast, dat zich een devaluatie van het woord democratie aan het voltrekken is. Het wordt, schrijft hij, dagelijks meer gebruikt voor vormen van staatsbestel, die niet meer als varianten van een in wezen identiek type kunnen worden beschouwd, maar die tot in de diepte verschillen.

Het verlies van het woord, aldus Van Groningens betoog verderop, hoeft niet onoverkomelijk te zijn. ‘Er is een ander woord dat evengoed, zo niet beter, tot uitdrukking brengt wat men sinds eeuwen door den term democratie heeft trachten uit te drukken: een staatsbestel, dat de materiële en geestelijke belangen der gehele volksgemeenschap opdraagt aan die gemeenschap zelf en haar in vrijheid gekozen organen en dat binnen die gemeenschap geen gepriviligieerde groepen of personen duldt.’ Hij noemt het woord ‘isonomie,’ even oud, zo niet ouder dan ‘democratie’, dat als volgt is samengesteld: nomos (wet) en isos (gelijk): gelijkheid van de wet voor elkaar en gelijkheid van allen voor de wet. Van Groningen: ‘De dictator kan zich - wij hebben het maar al te duidelijk gezien en ondervonden - nog steeds opwerpen als uniek orgaan van een als principieel voorgestelde democratie. Tegen zulk een misbruik zou “isonomie” zich verzetten.’

Hoe zou Van Groningen nú de kwestie beoordelen? Het verschijnsel van de devaluatie van het woord ‘democratie’ is voortgegaan. Maar intussen is de strijd om de democratie hetzij (weer) in te voeren daar waar zij verloren was gegaan, het zij om haar te verfijnen en te verbeteren, evenzeer aan de orde van de dag geweest. Er zijn, optimistisch bekeken, democratieën aan de volkerengemeenschap toegevoegd. Beperk ik mij tot de westelijke wereld: de Bondsrepubliek is er een voorbeeld van, Spanje, Portugal, Griekenland. De praktische werking van het staatsbestel is van land tot land verschillend en ieder denkt zijn uil een valk te zijn, maar in het algemeen kan men toch zeggen dat het woord ‘democratie’ gangbaar is gebleven. De schatkamer van de Oud-Griekse wijsheid, die Van Groningen ons wees, is ongeopend gebleven.

Er zit overigens in Van Groningens benadering de wat tragische vooronderstelling dat ook in de toekomst een teruggrijpen op de woordenvoorraad van de Griekse oudheid vruchtbaar zou kunnen zijn. Voor de redactie van De Gids anno 1948 als geheel zou het trouwens onvoorstelbaar zijn geweest dat ‘de vooruitgang’ waarvan het blad sinds zijn oprichting in 1837 pleitbezorger heeft willen zijn, taalverarming in plaats van grotere taalbeheersing zou brengen, gepaard gaande aan een bijkans algemene onkunde van de wortels van onze taal en van de historische samenhang waarin die wortels ontstonden. Van Groningens pleidooi voor een

[p. 89]

grotere aandacht voor het isos, de gelijkheid, zal wat het culturele aspect betreft eerder zijn uitgegaan van een optrekken van het algemene niveau van ieders kennis, dan van een verlaging daarvan. Dat jonge mensen op de middelbare school zouden mogen kiezen of ze al dan niet geschiedenis zouden volgen, zou Van Groningen cum suis onbestaanbaar zijn voorgekomen. Net zo goed als het thans veel voorkomend verschijnsel dat leraren in de vreemde talen zich noodgedwongen bezig houden met fundamenteel onderricht in de ontleding en bouw van het Nederlands.

In 1948 deed men op het gymnasium nog eindexamen zonder woordenboek. Men koesterde zich in die kring nog in het aanzien dat de klassieke opleiding ogenschijnlijk algemeen genoot. Dat democratie zo zou worden uitgelegd, met een accent op het element van gelijkheid erin, dat op den duur, noodgedwongen, kennisarmoede in plaats van kennisrijkdom zou moeten worden verdeeld, kwam niet in de hoofden op.

Het jaar 1948 was er één in een reeks van tamelijk optimistische jaren. Hitler-Duitsland was verslagen, de wederopbouw begonnen. Támelijk optimistisch, want er waren er die voorbereiding troffen om ons land te verlaten, omdat zij vreesden voor een inval van de Russen. Het ‘nooit weer’, dat in die tijd in ieder geval op mijn school onderwezen werd, stond voor verschillende richtingen. Nooit weer overheersing, en men dacht aan emigratie. Maar daaraan niet alleen. De Verenigde Naties moesten de oplossing brengen, een verenigd Europa werd bepleit, versterking van onze eigen democratische rechtsorde; gewaarschuwd werd tegen een herhaling van Versailles, gepleit werd voor zo snel mogelijk opnemen van Duitsland in een Europees gemenebest van gelijkwaardige democratieën. Herbewapening van Duitsland? Ik denk niet dat dat ooit tot het brein van mijn toenmalige leraren was doorgedrongen. Ik herinner me wel dat een van hen ons inprentte er toch vooral voor te waken dat Duitsland ooit een eenheid zou worden. Tweedeling en neutraliseren, dát was het antwoord.

In die tijd publiceerde De Gids een ook nu nog interessante bijdrage van J. Barents over de buitenlandse politiek van Sovjet-Rusland. Het is dan al het herfsttij dat aan de winter van de koude oorlog vooraf zou gaan. De grote vraag, die ook mijn geëmigreerde familieleden toen bezighield, luidde: is de buitenlandse politiek van de Sovjetunie vredelievend of agressief? Barents vertrekt bij de theorie van de rechtvaardige oorlog, en stelt vast dat die ‘deze kern van waarheid bevat, dat er bepaalde dingen zijn, welke een natie zo nodig met kracht van wapenen heeft te weerstaan’. Barents noemt de harde les van de Tweede Wereldoorlog en vervolgt: ‘men kan Sovjet-Rusland het onmogelijk kwalijk nemen, dat het met de mogelijkheid van een gewapend conflict rekening blijft houden, al is het daar waarschijnlijk helemaal niet op gesteld.’ De vraag of de Sovjetunie agressief is, beantwoordt Barents zo: ‘Ik geloof, dat wij als grondfeit en als vaststaand moeten aannemen, dat elk groot land, dat zich van zijn kracht bewust wordt, altijd een zekere expansielust vertoont. Dat geldt in de tegenwoordige tijd [1948, hl] niet van Rusland alleen, het geldt bijvoorbeeld ook van de Verenigde Staten. Wij kunnen alleen van mening zijn, dat de Amerikaanse expansie, die zich in de eerste plaats op economisch gebied beweegt, niet zo verstikkend is voor het vrije politieke leven der volken als de Russische expansie.’

Interessant is dat deze poging tot relativeren toen al werd ondernomen, een relativeren dat later allerminst op prijs zou worden gesteld. Ruim twintig jaar later was een lijstaanvoerder van de pvda tot niet meer te bewegen dan de uitspraak: ‘Het Amerikaanse optreden in Zuidoost-Azië is bezig zijn geloofwaardigheid te verliezen.’ En dat was toen al heel wat, de onmiskenbare Amerikaanse genocide in Vietnam ten spijt. De koude oorlog heeft inderdaad bar lang geduurd.

Als J. Barents uiteindelijk concluderend antwoord geeft op de vraag naar de Russische

[p. 90]

agressiviteit, signaleert hij ‘reden tot geruststelling’, al kan men niet ontkennen, dat er machtige expansionistische factoren in Ruslands buitenlandse politiek werken.

Grosso modo is Barents' verwachting wel uitgekomen. Het beeld anno 1984 wordt bepaald door een verscheurde publieke opinie waar het gaat om de geloofwaardigheid van de defensiepolitiek van het Atlantische bondgenootschap, en over de vraag hoe men de Russische houding in Genève moet waarderen. De bewering dat we in Rusland te doen hebben met een zonder meer agressieve mogendheid, vindt nauwelijks gehoor. Dat is in de tijd die volgde op Barents' voorzichtige publikatie, wel anders geweest. In die zin kan men, ondanks het uitgedijde arsenaal op deze wereld, van een vooruitgang spreken. Een hetze, zoals we die in de jaren vijftig en in het begin van de jaren zestig hebben beleefd, hoeven we nu niet te vrezen. En dit zou kunnen betekenen dat, althans in Europa, het klimaat voor een vergelijk met de Sovjetunie redelijk gunstig is. Maar zie, hoe voorzichtig ook deze conclusies zich laten formuleren.

Aanzienlijk minder terughoudend is in De Gids van 1948 W. Lubberink, die het honderdjarig bestaan van het Communistisch Manifest van kanttekeningen voorziet. ‘Bevrijden wij,’ schrijft hij, ‘de westerse samenleving van alle sporen van Marxisme, die er nog in worden aangetroffen.’

Hij waarschuwt vooral voor de illusie dat men bij het inrichten van een dictatuur over de economie kan vermijden dat dictatuur zich ook vestigt op andere terreinen van het leven. Hij sluit aan bij de Zweed Gustav Cassel, die al in 1934 in Londen had gezegd: ‘Once authoritative control has been established, it will not always be possible to limit it to the economic domain.’ Lubberinks bijdrage zag het licht in de tijd van de opkomst van de Partij van de Arbeid, waarvan de leiding zeer gereserveerd moest staan tegenover zoiets als het Communistisch Manifest, omdat men tenslotte erop uit was socialistische denkbeelden bij het midden van het Nederlandse politieke leven ingang te doen vinden.

Als later een vernieuwingsbeweging, Nieuw Links, zich in de pvda gaat roeren, hanteert ook die het Communistisch Manifest niet als propagandistisch materiaal. De dictatuur van het proletariaat is dan allang onderkend als een theoretische constructie, en het marxisme is niet meer dan een zijtak in de politieke delta. Dat weer even later Marx het vooral in de wereld van katholieke jongeren goed blijkt te doen, is wellicht te verklaren uit het feit dat in een autoritaire gemeenschap, zoals in dit geval de Rooms-Katholieke kerk, het ene dogma zich gemakkelijk door het andere laat vervangen.

In De Gids van 1948 staan geen beschouwingen over de Nederland-Indonesië-politiek, die toen toch allang de tekenen te zien gaf van het ontbreken van ieder sprankje staatsmanschap van onze regeerders. Wel zijn er enkele terugblikblikken in te vinden op het werk van vermoedelijk een van de weinige echte wetgevers die we in de laatste paar eeuwen hebben gehad, namelijk Thorbecke.

1848 was immers het jaar van onze Grondwet en ook dat moest in 1948 worden herdacht. Treffend is een beschouwing van een nazaat van Thorbecke die zich, in het derde bevrijdingsjaar, afvraagt of de in 1848 ingeslagen koers van het evenwicht der machten behouden is gebleven. Hij komt tot een ontkennend antwoord. Hij geeft toe dat het algemene regeringsbeleid in overeenstemming moet zijn met de beginselen van de meerderheid, die op haar beurt weer uitdrukking vindt in de volksvertegenwoordiging. Maar, zo zegt de Thorbecke van 1949, wil het noodzakelijke evenwicht der machten gewaarborgd blijven, dan moeten binnen dit kader volksvertegenwoordiging en regering onafhankelijk van elkaar staan. Deze grondregel is na de bevrijding verlaten: ‘een meerderheidscombinatie en de regering werden één, zij dekten elkaar.’

Hier wordt in De Gids de vinger gelegd op een euvel, dat tot in onze dagen is blijven voortduren en dat tot niets anders kan leiden dan tot

[p. 91]

verval van het aanzien van de volksvertegenwoordiging. Regeeraccoorden worden gesloten, die feitelijk als regeerdictaten werken en een ongelooflijke invloed laten aan de uitvoerende macht, die tevergeefs van arrogantie wordt beticht, en waartegen de Staten-Generaal nauwelijks meer iets weten uit te richten.

Het automatisme waarmee politieke leiders in de Tweede Kamer ook in kwesties van grote nationale onrust, bij voorbeeld het rechtsverlies van uitkeringstrekkers, de leer van de voldongen feiten uitdragen, vooruitlopend zelfs op het kenbaar maken van regeringsvoornemens, doet afbreuk aan het gezag van de volksvertegenwoordiging, die als tegenwicht en niet als vliegwiel van de regeermachine hoort te fungeren.

In een land, waarin ambtenarenmacht ondanks alle deregulering zich van dag tot dag bevestigt, is dat geen goede ontwikkeling. En zo zijn we dan uiteindelijk in 1984 aangeland. Kafka en Orwell hebben er toch wel iets van gezien en voorvoeld.