De Gids. Jaargang 147

[p. 77]

H.J.A. Hofland
Losse notities over 1948-1984

In het begin van de zomer van het vorig jaar ging ik naar Jura, het Schotse eiland waar Orwell zijn 1984 heeft voltooid. Mijn bedoeling was, daar getuige te zijn van de eerste aanzet tot het aanzwellend gedonder dat dit jaar met volle kracht zou losbarsten, en het werd geen teleurstelling. Verscheidene filmploegen hadden er al hun opwachting gemaakt. Het huis Barnhill, in staat van treurige verwaarlozing, was op de essentiële plaatsen opgetuigd met kartonnen coulissen en rekwisieten en in de tuin stonden de plantjes er zo fris bij alsof Eric Blair ze juist water had gegeven. Opeens was het afgelopen. De plantjes werden uitgegraven door de kweker die ze had verhuurd, een kartonnen luifel werd van de gevel gerukt en de mensen van de film sprongen in hun Landrovers en verdwenen alsof ze door de pest op de hielen werden gezeten.

Er is een mooie Amerikaanse film, naam vergeten, die laat zien wat er in deze tijd kan gebeuren als er een interessante mijnramp in volle gang is. Drie mijnwerkers zitten op achthonderd meter diepte opgesloten. De reddingswerkzaamheden beginnen, er is nog contact met de ongelukkigen, machines worden aangevoerd, dappere redders dalen af in de schacht terwijl ambulances het terrein op gieren. Vlak daarachter komt de televisie, daarachter een bus met verslaggevers en het publiek. Handelaars in hamburgers, frankfurters en cola richten hun kraampjes op, het wordt daarboven een gezellige boel. Dan komt het bericht dat de drie dood zijn en daarmee begint het mooiste gedeelte van het spektakel: de ontruiming van het feestterrein. Zoiets zag ik op Jura.

Behalve de titel van een beroemd boek, is 1984 ook de naam van een reusachtige geconditioneerde reflex. De volgende die we op dit gebied kunnen verwachten is de komeet van Halley die het eerst werd waargenomen in 240 voor Christus, daarna iedere zesenzeventigjaar zijn opwachting heeft gemaakt en waarschijnlijk in 1986 weer te zien zal zijn, met alle gevolgen van dien. En dan komt het jaar tweeduizend. Bij iedere gelegenheid rijst een zuil van plichtmatig gekwebbel op uit de media, daar kan geen mens zich aan onttrekken, zoals hij daarna automatisch ook het hele gedoe weer zal vergeten.

Zo ben ik, slachtoffer onder de velen, op zoek gegaan in de krantenleggers jaargang 1948 om te weten te komen, althans te kunnen vermoeden hoe de wereld in dat jaar aanvoelde. Natuurlijk, dat had ik kunnen weten! Ook al geen oorspronkelijk idee, en bovendien een speurtocht langs de bekende weg. In zekere zin is 1948 al het jaar van Orwells vervulling: de staatsgreep in Praag, het Marshallplan in werking, de Berlijnse luchtbrug, stichting van de Westeuropese Unie waaruit de nato zal ontstaan, China bijna helemaal in handen van Mao, roepen in de Verenigde Staten om een luchtvloot van dertigduizend vliegtuigen en publikatie van belastende documenten over het Molotov-Ribbentrop Pact, ‘Russische expansie lijkt glijdende gletscher’, toch weer ‘het luie Europa’, Beel legt uit wat het betekent dat

[p. 78]

Nederland zijn neutraliteit prijsgeeft en een commissie van deskundigen verklaart dat voor de handhaving van de binnenlandse rust en orde nog tienduizend politie-agenten nodig zijn, Curie mag Amerika niet binnen en in de Amsterdamse raad staat Gortzak tegenover de rest. Meer van die dingen. In de politiek en op de kaart waren in 1948 de demarcatielijnen al getrokken, maar niemand besefte nog dat ze zo definitief waren, en onder andere uit dat gebrek aan inzicht ontstond de koude oorlog.

In aanmerking genomen wat er op het spel stond, zien de kranten van die dagen er nog opmerkelijk kalm uit. Dat komt door de papierschaarste en misschien door een zeker gevoel voor intussen ruimschoots achterhaalde netheid, die verhinderen dat het nieuws van grote, vette koppen wordt voorzien. Maar er zijn nog twee omstandigheden waaruit die betrekkelijke kalmte kan worden verklaard.

De eerste is dat ons burgerlijk publiek niet werkelijk verrast zal zijn geweest door de Sovjet-politiek. Ook wat betreft ons beeld van de Sovjetunie heeft de oorlog geen breuk betekend maar was het niet meer dan een onderbreking. De burgerlijke sympathie voor ‘Rusland’ heeft geduurd van 1941 tot misschien 1946; daarna was het afgelopen en begon de restauratie van het vooroorlogse imago. De Moskouse processen tussen 1936 en 1938, de inlijving van de Baltische staten en de veldtocht tegen Finland hebben hun naoorlogs complement in de zuiveringen en de salamitactiek in Oost-Europa, de staatsgreep in Praag en de blokkade van Berlijn. Het zou belangwekkend zijn, eens een systematisch onderzoek te doen naar het ‘vijandbeeld’ zoals dat tussen 1945 en 1948 in de media van het Westen is ontstaan: welke sjablones de politieke karikaturen beheersten, welke bijvoeglijke naamwoorden bij de beschrijving van de tegenstander tenslotte dwangmatig werden gebruikt, hoe men analyseerde en commentarieerde, en welke de blijkbaar onontkoombare conclusies waren. Ik heb het gevoel dat ik het wel weet, maar toch zou ik het graag bevestigd willen zien. Indrukwekkend van compactheid is een passage uit Jacques de Kadts boek Rusland en wij, één jaar voordat 1984 zou verschijnen: ‘Rusland is een staat met meer dan 180 miljoen inwoners, een staat met grote natuurlijke rijkdommen, Rusland heeft een reeds ver ontwikkelde industrie, waarvoor het nagenoeg alle grondstoffen en al het benodigde technische kader zelf kan opleveren. Het heeft een uiterst krachtige regering, bestaande uit mannen van grote politieke energie en bekwaamheid. Vergeleken bij Stalin is Churchill een domkop, vastgenageld aan vele versleten vooroordelen, en was Roosevelt een beminnelijke amateur met een al te geringe kennis van historische en sociale krachten. Rusland heeft een staatsmachine die uiterst sterk en soepel is, en die, dank zij de machteloosheid van het volk, tot alle manoeuvres in staat is. Het beschikt over een leger dat groot, zwaar bewapend en door de oorlog gestaald, door de uiteindelijke overwinning van zelfvertrouwen vervuld is. Het is dus een grote mogendheid van formidabele kracht.

Jong, fris en krachtig, kan het de oude droom van het panslavisme, dat het geroepen was over het verrotte westen te heersen, de politieke, sociale en technische realiteiten geven, die in het oude Rusland volkomen ontbraken. De mystiek van het Oostelijk Christendom en het panslavisme is door de mystiek van het wereldcommunisme versterkt en gemoderniseerd. Dat de Russen geroepen zijn om de wereld te beheersen en van die wereld een “communistische” te maken, dat machtswil en idealisme in dat begeren van de wereldmaatschappij samenvloeien, is dus zo voor de hand liggend dat het geen nader betoog hoeft.’

Eigenaardige ambivalentie, deze waarschuwing voor de tegenstander in de vorm van een nauwelijks geclausuleerde lofrede. Hier is geen aandacht voor de middelpuntvliedende krachten, die alle wereldrijken en superstaten aantasten; geen oog voor de gruwelijke strategische fouten die Stalin eerst als economisch planner, daarna als veldheer gemaakt had; geen rol toebedeeld aan de bureaucratie van het centralis-

[p. 79]

me, aan de verlamming, maar ook aan het verzet dat daardoor wordt opgeroepen. De Sovjetunie als onkwetsbare, zich gestaag en onstuitbaar uitbreidende, alles verpletterende monoliet: dat was het vrijwel algemeen geldende beeld, en dat is ook het model waarnaar Orwells drie superstaten zijn gevormd. Door de ontwikkeling van de internationale politiek, én door 1984 werd men in zijn verwachtingen bevestigd.

Bij het raadplegen van de oude kranten viel me nog iets op. Na drie jaar vrede gaat de oorlog door, dat wil zeggen, de oorlogstoestand in het denken en oordelen en de gevolgen die dat heeft voor het handelen, is nog niet voorbij. Het is niet alleen dat Nederland dan nog in oorlog is met Indonesië en dat dit een normale toestand wordt gevonden, althans de normale consequentie van een hoog opgelopen politiek conflict, (zoals blijkt uit de ostentatieve vanzelfsprekendheid waarmee de kranten regelmatig de lijsten met de namen van de gesneuvelden afdrukken). Op de voorpagina van het Algemeen Handelsblad van 14 februari trof ik een bericht aan van 22 regels, waarin wordt meegedeeld dat de verraadster Ans van Dijk die in Amsterdam werkte voor de sd ‘vanmorgen is terechtgesteld’. De eerste vrouw die na de oorlog in Nederland is gefusilleerd. Geen leeftijd, geen nadere bijzonderheden, geen korte opsomming van haar misdaden. Gratieverzoek afgewezen, en dat is dat. Een bericht, even lang als dat over onlusten in Somaliland, op een pagina die opent met een uitvoerige correspondentie over de nieuwe Amerikaanse waakzaamheid. Gemeten naar de grootte van de kop en de lengte van het bericht, is op diezelfde pagina het op één na belangrijkste nieuws dat de Benelux ‘een voorbeeld voor de wereld’ is.

‘Van de oorlog word je geen beter mens,’ heb ik A.J.N. den Hollander eens horen zeggen. ‘Heldhaftigheid, opofferingsgezindheid, solidariteit, het kan allemaal waar zijn, maar de smeerlapperij wordt nog het meest bevorderd.’ Althans woorden van die strekking. Anders gezegd: na vijf jaar oorlog plus drie jaar koloniale oorlog sprongen ook in gematigd Nederland de mensen wat losser met elkaar om, en wie er andere maatstaven op na hield, werd al vlug kleinzerig gevonden. Na vijf jaar praktijk met Gestapo, sd, Landwacht en wa was het vermogen van het publiek om zich over politieke misdadigheid te verbazen, sterk afgenomen. Wat de gpoe in Rusland deed, kon men zich met behulp van de Duitse praktijk in eigen land, gemakkelijk voorstellen. Wat Winston Smith in het Ministerie van Waarheid en later in het Ministerie van Liefde overkwam, hoorde in 1948 nog tot de niet-opzienbarende verschijnselen van het dagelijks leven.

1984 kan op allerlei manieren worden gelezen: als kritiek op een ontaard socialisme, als waarschuwing, als voorspelling (al is het niet zo bedoeld), als vernuftige constructie, als een rijkelijk sentimentele liefdesgeschiedenis, en ook als een produkt uit 1948, en dan is het archeologie van politiek en moraal. Sinds 1948 zijn we er verrassend op vooruit gegaan.