De Gids. Jaargang 147

[p. 71]

Jan Blokker
De Columbussen van 1950

In 1950 verscheen van De Gids een geheel aan Amerika gewijde aflevering waarvan de opzet werd omschreven als een poging ‘een globaal beeld te geven van een beschavingsgebied dat zich - in al zijn sectoren - steeds meer gaat onttrekken aan de invloed van wat wij, niet zonder nostalgie, nog altijd Het Avondland noemen’. De woordkeus is opmerkelijk. In de daarop volgende alinea van de redactionele verantwoording wordt de vastgestelde neiging van de Amerikanen om zich in afnemende mate aan Europa te spiegelen zelfs aangeduid als een ‘ontvoogdingsproces’: alsof er inderdaad sprake is van een voormalige kolonie die bezig is op eigen benen te leren staan. Terwijl de Verenigde Staten het toen toch al zo'n honderdvijfenzeventig jaar een aardig eind op eigen benen hadden geschópt. In alle artikelen - variërend van beschouwingen over de buitenlandse politiek tot vooruitblikken op de bouwkunst - is ook gepaste nadruk gelegd op de nog betrekkelijke onvolwassenheid van het themaland. ‘Het innerlijk leven van dit jonge volk toont een aantal kenmerken, die nu eenmaal typisch voor de jeugd zijn,’ constateert F.W. Zeylmans van Emmichoven, die als volkenpsycholoog zijn bijdrage leverde: ‘men noemt graag in Europa de Amerikaan kinderlijk, en met een zeker recht.’ Zelfs Israël - tot diep in onze jaren zestig consequent en met enige vertedering aangemerkt als ‘de jonge staat Israël’ - heeft zich op geen stukken na zo lang en zo hardnekkig mogen koesteren in de reputatie een wonderkind onder de naties te wezen.

Hoe gerechtvaardigd is onze verwondering over de Columbussen van 1950 - of anders gevraagd: hoe verouderd is zo'n oud nummer van De Gids?

Buitengewoon verouderd natuurlijk, maar tegelijkertijd ook eigenlijk hoogst actueel voor zover het gaat om onze na-oorlogse relatie tot Amerika en de Amerikanen.

‘De tweede wereldoorlog,’ citeer ik uit het toenmalige opstel van J. Barents, ‘heeft een wereld achtergelaten waarin van het zestigtal soevereine staten twee, de Sovjetunie en de Verenigde Staten, in macht en invloed alle andere overtreffen. Het gevolg is dat de internationale politiek, die dus in grote mate door “Moskou” en “Washington” wordt beheerst, met de buitenlandse politiek van die grote twee voor een even groot deel samenvalt.’ En even verderop, als het gaat om ‘ontevreden beoordelaars’ van die nieuwe Amerikaanse machtspositie, wordt vastgesteld ‘dat daarbij een latent anti-amerikanisme is geschapen’. Want: ‘In het oude West-Europa, dat weet de cultuur te hebben voortgebracht waaruit ook Amerika leeft, heerst een geïrriteerd gevoel over het verschuiven van de machtskernen naar Oost en West, naar Moskou en naar Washington, en een half-neurotische, maar dikwijls ook half-bewuste angst voor Russische onderwerping, die te zamen de “derdemachts-illusie” steunen, de dwaze mening dat West-Europa op eigen kracht een eigen koers zou kunnen sturen tussen de twee genoemde kernpunten van de wereldpolitiek. Naast de concrete angst voor de Sovjetunie staat een latente afkeer van de Verenigde Staten, die accuut kan worden op plaatsen waar de

[p. 72]

Amerikaanse politiek fouten begaat, waar de sociale ellende de mensen zoals de geijkte term luidt rijp maakt voor het communisme, of waar de propaganda van de Sovjets en hun hele en halve helpers is ingeslagen.’

Het is duidelijk dat hier geschreven is vanuit het heetst van de koude oorlog (Korea was net ontbrand), en het is ook duidelijk dat Barents - toen hoogleraar aan Amsterdams ‘zevende faculteit’; hij zou nu politicoloog zijn genoemd - als Atlanticus een onvoorwaardelijk voorstander was van Trumans containment-doctrine. ‘Het is te voorzien,’ meende hij, ‘dat de Verenigde Staten inderdaad zullen moeten werken aan de coming defeat of communism, zoals James Burnham het noemt.’ Hij kende z'n Burnham, meer in het bijzonder de Burnham van The Struggle for the World (1947) waarin op een haar na wordt gepleit voor een onmiddellijke, preventieve oorlog tegen de Russen - die op dat moment nog niet over een ‘operationele’ atoombom beschikten - omdat het alternatief een onvermijdelijk militair conflict over tien jaar zou zijn, dat dán weleens slecht zou kunnen aflopen, dat wil zeggen zou leiden tot Russische almacht, die toch aanzienlijk minder verkieslijk zou zijn dan een volstrekte Amerikaanse hegemonie.

Het zij, misschien ten overvloede, gezegd dat Barents die uiterste consequentie niet wilde trekken. Hij deelde wel Burnhams opvatting dat de Verenigde Staten, Engeland, de Dominions(!) en de West-Europese democratieën de handen krachtig ineen moesten slaan om de Russische agressie te keren - en hij kon slechts smalen om de illusie dat het Avondland het in termen van macht ooit nog eens in z'n eentje zou kunnen klaren tussen de boze grootmogendheden van Oost en West.

De actualiteit van het inmiddels al weer vierendertig jaar oude artikel schuilt niet zozeer in het pleidooi voor een deugdelijk Amerikaans schild tegen Russische risico's, als wel in de erkenning dat we dat hier, in Nederland, in West-Europa, niet zo erg leuk vonden en vinden: dat we voor Amerika kozen als uit het beste van twee kwaden, één-twee-drie-in-godsnaam als het ware, en met afgewend gelaat. Concreet bang voor de Sovjetunie, maar intussen wel vervuld van een ‘latente afkeer’ van onze onmisbare behoeders in de Verenigde Staten.

Je kunt je afvragen of ‘latent’ niet toen al aan de voorzichtige kant was uitgedrukt. Het is altijd weer aardig eraan te herinneren dat het anti-Amerikanisme dat, zeker sinds Vietnam, wordt geclaimd door ‘links’ als een politiek sentiment, diep geworteld is in culturele vooroordelen van onmiskenbaar conservatieve herkomst. Het Europees janhagel nam in de negentiende eeuw de wijk naar hun Nieuwe Wereld - de deftige burgerij wilde er niks van weten.

‘De geschiedenis van Amerika,’ bekent Huizinga in 1918 (in het Voorbericht bij Mensch en Menigte in Amerika), ‘heeft mij vroeger nooit sterk aangetrokken. Ik meende daarin te zullen missen al wat ons in Europa's verleden met zijn grootheid wenkt. Maar eenmaal opgevat heeft de studie mij geprikkeld en gespannen als zelden een te voren. Het is alsof zich van het élan van Amerika's geest iets meedeelt aan hem, die zich moeite geeft om dien geest te doorgronden.’

En acht jaar later (Amerika Levend en Denkend), als hij er eindelijk ook gewéést is, vraagt hij zich om te beginnen af: ‘Wat is het dat ons Europeeërs dwingt, ons tegenover Amerika kritisch zoo schrap te zetten?’ - en de daarnavolgende reisimpressies zijn opgeschreven vanuit de eerlijke, open, liberale verbazing van iemand die toch een beetje blijft huiveren van wat hij allemaal waarneemt. ‘Progress is a terrible thing,’ citeert hij Walt Whitman aan het eind van een hoofdstukje over de functie van de Amerikaanse krant.

Van nog weer twee jaar later dateert Ter Braaks overpeinzing op een trambalkon, waar hij een ‘courantenslaafje’ ziet uitstappen met onder z'n arm de partituur van een serenade van Toselli: symbool van ‘ons europeanisme’! ‘En wij wijzen Amerika niet af, omdat het ons bedreigt als de brutale klanken en de schreeuwende kleuren van het voorbijstromend ver-

[p. 73]

keerd’ - maar we wijzen Amerika intussen toch af, zij het een ‘Amerika’ tussen aanhalingstekens dat (als ik het essay ooit goed begrepen heb, wat nog een hele hijs is) nóg erger is dan het echte. En in 1929 lezen we bij dezelfde Ter Braak (Cinema Militans): ‘Amerika, dat door zijn cultuurloosheid de eerste stoot gaf tot een zelfstandige groei van de film naast het toneel, bereikte door diezelfde cultuurloosheid een onder barbaarse luxe verborgen leegte zonder enig uitzicht.’

Dan moet dus de ware expansie van het Hollywood der jaren dertig nog beginnen - dan moeten de ‘Europeeërs’ zich in de diverse filmliga's nog pas goed schrap gaan zetten tegen de barbarij van gene zijde. In '31 verschijnt een serie monografieën over filmkunst, met als deeltje 7 een beschouwing van dr. J.F. Otten over de Amerikaanse. Die staat, lezen wij in de samenvatting, ‘lijnrecht tegenover de Sowjet-Russische film, die geen ontspanning beoogt, maar den mensch in contact wil brengen met de groote problemen van zijn tijd. De Amerikaansche massa echter wenscht dit niet. Zij wenscht alleen “entertainment”. Zij wil na het werk van iederen dag eenige uren worden onderhouden, zwemmen in conventioneele romantiek en sentimentaliteit. Zij wil getroost door het happy end tevreden naar huis gaan om dan rustig te kunnen slapen... Zoo kan men dan ook zeggen dat de Europeesche film amerikanistisch is besmet. In West-Europa echter, waar men bewust of onbewust beheerscht wordt door allerlei cultureele waarden, is de industrialisatie gelukkig nooit zoo ver geschreden als ginds over den Oceaan.’

Een zekere, geenszins ‘latente’ ambivalentie tegenover Amerika en de Amerikanen - dat is wel het minste dat je mag zeggen over de gevoelens van een generatie die is grootgebracht met al die Huizinga's, Ter Braken en Ottens, en die in 1945 haar ‘Europese’ cultuur niet zozeer besmet, maar bijna letterlijk overspoeld ziet worden door alles wat Amerikanistisch mag heten.

Kenmerkend voor wat je met een gerust geweten een culturele schok mag noemen is, in filmland, de geweldige heisa rond een conflict dat eind '45 uitbreekt tussen een groep grote Amerikaanse verhuurders en het Nederlands bioscoopbedrijf.

De details doen er hier niet toe - het gaat globaal om een poging van de Motion Picture Export Association om in Europa, dus ook in Nederland, een stevige monopoliepositie te veroveren die meteen al begint met een vertoningsverbod van ongeveer zeshonderd Amerikaanse films die vlak voor de oorlog waren geimporteerd en voor een belangrijk deel door Hollandse theaterexploitanten waren verkluisd voor later. Maar nee. Hollywood is van nature een ‘verspillings’ industrie - in de meeste produktiecontracten is jarenlang de clausule gewoon dat het produkt na zeven jaar vernietigd moet worden: de oorlogsproduktie (zeker een kleine tweeduizend films) mag in haar circulatie niet belemmerd worden door ouwe koek van 1939. Tegelijkertijd is de toekomstvisie van de herrezen Nederlandse Bioscoopbond hooggestemd en zeer ‘Europees’ van aard. Er is binnen de Bond een ‘culturele commissie’ in de maak, er wordt grote nadruk gelegd op wat letterlijk heet ‘de verheffing van het niveau van het Nederlandsche film- en bioscoopbedrijf’, men wil definitief af van het kermisklantenimago waaronder de filmhandel zich zo lang gebukt heeft gevoeld, en in de Jan Luyckenstraat tegenover het Rijksmuseum wordt een buitengewoon mooi Amsterdams patriciërspand buitengewoon deftig ingericht tot Bondskantoor.

Onder de kop Economische Agressie wordt in het orgaan van de Bond - april 1946 - opening van zaken gegeven - en bladzijden lang wordt vervolgens geciteerd uit de unanieme reacties in de Nederlandse pers.

Een paar daarvan zijn te typerend voor wat Barents ‘latent Amerikanisme’ noemde, om hier niet weer te geven.

‘Wij hopen,’ schreef Vrij Nederland, ‘dat de Amerikaansche maatschappijen nog zoolang

[p. 74]

in hun onredelijkheid volharden, totdat onze filmmagen voldoende zijn hersteld om het cellulosegif, dat menige filmtrommel van den overkant nog zal bevatten, veilig af te voeren.’

De Delftse krant Veritas: ‘De Amerikaansche film heeft in technisch opzicht een geweldig peil bereikt. Maar zij is een massaproduct, waaruit een oppervlakkige en grove geest spreekt waarvan niemand zou willen dat hij het monopolie in onze bioscooptheaters aan zich trok... Het zou spijtig zijn, indien wij de Amerikaansche films moesten missen. Maar beter heelemaal geen Amerikaansche films, dan uitsluitend.’

De Stem van Nederland, schrijvend over wat er zou gebeuren als ‘deze ongure money-makers’ hun zin zouden krijgen: ‘het zou beteekenen dat ons volk ook en vooral cultureel gesproken, op genade en ongenade zou zijn overgeleverd aan de willekeur en dus aan den smaak of den aperten onsmaak van de Amerikaansche filmmagnaten.’

Cellulosegif, massaprodukt, moneymakers, filmmagnaten - het lijkt meer op De Waarheid ten tijde van Paul de Groot dan op het vrijzinnig christen-democratische gemiddelde van de Nederlandse krant, en geen adhesiebetuiging met het ferme standpunt van de Nederlandse Bioscoopbond, of ze is vermengd met vrees voor en afkeer van ‘de lawine van Amerikaansche films die over ons zou zijn gekomen, indien de groote maatschappijen haar wil hadden kunnen doorzetten’ (dagblad De Tijd).

Niet dat het heeft geholpen. In wat toen nog ‘het deviezenjaar’ augustus '45-augustus '46 heette, werden in Nederland 362 nieuwe hoofdfilms uitgebracht, waarvan 103 Amerikaanse. In de volle kalenderjaren '46, '47 en '48 loopt het Amerikaanse aandeel gestaag op van 199 (op een totaal van 497), via 289 (op 491) tot 290 (op 438), wat in de gauwigheid gerekend neerkomt op een procentuele stijging van 40, via bijna 60 tot 66%. En dan moet je daar feitelijk nog bij in aanmerking nemen dat al die Amerikaanse films in vergelijking met de relatief schaarse hoeveelheden Engelse, Franse en andere, in een veelvoud van copieën door het land gingen: in 1948 rouleren in het totaal 794 speelfilmcopieën, waarvan 568 uit de Verenigde Staten.

Een schok inderdaad.

Zelf was ik zeventien in het jaar '45 - niet gepantserd door Huizinga, Ter Braak of Otten, en hoogst vatbaar voor Amerikanistische besmetting. Mijn beeld van de oorlog is een volstrekt Amerikaans beeld. Uit wat ik in die eerste maanden na de bevrijding in grote gretigheid afzocht aan Engels foto- en filmmateriaal trok ik de conclusie dat de geallieerde inspanning - de Russische even niet te na gesproken - tot diep in 1942 van negentiende-eeuws, haast beschaafd formaat was geweest. Het Britse khaki in Noord-Afrika - good sports, daar ging het niet om - oogde toch meer naar Kitchener in de Soedan, dan naar een serieuze poging om Hitlers Wehrmacht in de pan te hakken. De Tweede Wereldoorlog begint in mijn perceptie nog altijd op het moment dat Patton als de vleesgeworden John Wayne op het toneel verschijnt: de gi uit de films van de Psychological War Division, de Capra-soldateska, de generaal van het leger dat The Best Years of our Life achter de rug had.

Onbeschrijflijke hoeveelheden cellulosegif moet ik in die eerste deviezenjaren hebben opgeslokt alsof het manna was - en het was niet eens de enige Amerikanistische smetstof die ik binnenkreeg. De lawine beperkte zich immers niet tot de bioscoop. Zeer ernstig was in diezelfde eerste na-oorlogsjaren de verontrusting van mijn omgeving die mijn boekenplank in hoog tempo ontsierd zag worden door slonzige, papieren stuiverromans van Hemingway, Faulkner, Steinbeck, Caldwell, Dos Passos, Saroyan en Cain, wier namen nog betamelijk hadden kunnen lijken als de inhoud van hun werk niet gedekt bleek te worden door schreeuwerige covers en ordinaire slogans. ‘He sacked Panama for a woman's kisses’, was Cup of Gold samengevat (‘a swashbuckling novel of adventure and piracy by the author of The Grapes of

[p. 75]

Wrath’, die toen inderdaad ook weleens iets beters had geschreven), en op de omslag een hoogborstige Jane Russell in de armen van een nagetekende zeerovers-Clark Gable. De halve Amerikaanse dertiger-jaren-literatuur in deze outfit geklemd tussen het degelijke linnen van Meneer Vissers Hellevaart en Ciske de Rat: dat was zoiets als de verstoring van het biologisch evenwicht.

Het begrip cultureel imperialisme was toen nog niet uitgevonden - de intellectuele geneigdheid om ruimte te laten voor de latente, traditionele afkeer van de Verenigde Staten moet, onder de generaties van iets ouderen, in die jaren krachtig zijn ontwikkeld.

George Orwells Julia in Nineteen Eighty-Four werkt in het Fiction Department van het Ministerie van Waarheid, waar boeken voor de proles als prefabricated produkten worden vervaardigd - ‘als gebruiksvoorwerpen die nou eenmaal nodig zijn, net als jam of schoenveters’. Ze vertelt Winston dat ze ook nog een jaar bij Pornosec heeft gezeten, en hij vraagt nieuwsgierig wat voor boeken ze dáár maakten.

‘Oh, ghastly rubbish,’ zegt ze. ‘They're boring, really. They only have six plots, but they swap them around a bit.’

Dat is, anno 1948, het standaardbeeld over de Amerikaanse boekenindustrie die dáárom als een besmetting, dus een bedreiging wordt ervaren in Europese literaire kringen - zoals de Amerikaanse filmindustrie als een gevaar wordt gezien in de kring van Europese cinefielen. In het eerder bedoelde Gids-nummer uit 1950 citeert John Vandenbergh een Amerikaanse pulp-uitgever die, op de vraag waarom hij zich met de produktie van zoveel stompzinnigs onledig hield, zou hebben geantwoord: ‘There are more morons than people, you know.’ Maar, gaat Vandenbergh verder, het zou absurd zijn daaruit te concluderen dat ‘de Amerikaanse letterkunde een infantiel karakter bezit, wat maar al te vaak door Europese critici beweerd wordt’. Sterker nog, in cursieve letters bezweert hij ‘dat in de Amerikaanse literatuur de toppen minstens evenwaardig zijn aan de beste auteurs die Europa bezit’.

Maar de vrees voor ‘ghastly rubbish’ is taai, zeker bij de tijdgenoten van Huizinga en Ter Braak die het in de jaren dertig al zagen aankomen. In 1936 bespreekt Orwell de roman Fast One van een zekere Paul Cain, van wie me niet bijstaat dat hij ooit iets geschreven heeft dat een serieus soort recensie zou verdienen: de bespreker had er duidelijk een andere bedoeling mee. Hij citeert een korte passage, en vervolgt dan:

‘This kind of disgusting rubbish (hailed as “genius” when it comes in a slightly more refined form from Hemingway) is growing commoner and commoner. Some of the threepenny “Yank Mags” which you buy at Woolworth's now consists of nothing else. Please notice the sinister change that has come over an important subdepartment of English fiction. There was, God knows, enough physical brutality in the novels of Fielding, Meredith, Charles Reade etc. but our masters then / Were still, at least, our countrymen.’

Dat is de bekommerde toon van filmliefhebber Otten, van de liberale, maar huiverige sightseeer Huizinga en van Ter Braak die hoop put uit een partituur in handen van een Europese krantenjongen.

In het jaar dat hij al bezig is aan zijn laatste boek - in z'n uitvoerige bespreking van Burnham trouwens - schrijft Orwell een dialoogje uit dat hij zegt dikwijls tussen allerlei Engelsen te hebben horen wisselen: ‘Mijn God, wat heb ik de pest aan Amerikanen. Daar word ik soms bijna pro-Russisch van.’

‘Ja, maar je kan ze moeilijk onze vijanden noemen. Ze hielpen ons in 1940, toen de Russen nog olie verkochten aan de Duitsers. Op eigen benen kunnen we niet meer staan, en uiteindelijk zullen we moeten kiezen tussen onderwerping aan de Russen, of een bondgenootschap met de Amerikanen.’

‘Ik weiger te kiezen. Het zijn allemaal gangsters.’

‘Ja, maar stel dat je zou moeten kiezen. Dat er geen alternatief was, dat je moest leven onder

[p. 76]

het ene systeem of onder het andere. Wat zou je dan kiezen, Rusland of Amerika?’

‘Ja, kijk, natuurlijk, als je zou moeten, dan is het niet zo moeilijk - Amerika.’

En Orwell daarna voortbeschouwend: ‘Een luidruchtige, maar naar mijn mening uiterst kleine minderheid zou Engeland wel willen laten integreren in het Sovjet-systeem. De grote massa van het Britse volk zou dat nooit aanvaarden, maar het denkend deel onder hen begroet het waarschijnlijke alternatief - opslorping door Amerika - met weinig geestdrift.’

Ongeveer dus wat Barents een paar jaar later voorzichtig zou herhalen. Viereneenhalve eeuw nadat Amerika ontdekt was, werden de Columbussen van 1950 gedwongen het nog eens dunnetjes over te doen.