De Gids. Jaargang 146

[p. 400]

Peter Zeeman
Kees Verheul over Iosif Brodski

Kees Verheul (43), schrijver, essayist en doctor in de slavistiek was een van de eerste westerse letterkundigen die in contact kwam met Iosif Brodski. Dat gebeurde in 1967 in Leningrad, waar Verheul een dissertatie voorbereidde over de dichteres Anna Achmatova.

In zijn flat niet ver van de Leidsestraat in Amsterdam vertelt Verheul uitvoerig over zijn persoonlijke kennismaking met Brodski en de jarenlange vriendschap met de dichter die daaruit voortvloeide. ‘Mijn eerste contact met hem kwam tot stand via de telefoon, indirect eigenlijk via Achmatova. Ik had van een professor in Leningrad gehoord dat Brodski een van de jongere dichters was met wie Achmatova in de laatste jaren van haar leven veel was omgegaan en die ze ook bewonderde. Hij gaf me de raad met Brodski contact te zoeken om ook met hem over Achmatova te praten, aangezien hij allerlei dingen over haar kon vertellen die anderen niet wisten. Ik kreeg het telefoonnummer en heb Brodski opgebeld. Toen ik duidelijk had gemaakt waarom het ging, zei hij dat ik maar meteen langs moest komen. En dat heb ik gedaan.’

Die eerste kennismaking is snel uitgegroeid tot een hechte relatie tussen twee leeftijdsgenoten met ongeveer dezelfde mentaliteit en interessesfeer, en met gemeenschappelijke ideeën over kunst en poëzie. Toen Brodski nog in Rusland woonde correspondeerden ze veel. Tegenwoordig onderhouden ze telefonisch contact. Bovendien ontmoeten ze elkaar minimaal twee keer per jaar - soms in New York, vaker in Amsterdam of in andere steden van Europa waar Brodski veel vertoeft. Ze trekken dan een paar weken intensief met elkaar op en wisselen gedachten en ervaringen uit.

Over zijn persoonlijke houding tegenover Brodski zegt Verheul gedecideerd: ‘Ik ben heel blij dat ik hem - min of meer door een toevallige omstandigheid - ontmoet heb en dat ik met hem bevriend ben geraakt. Iosif is iemand die ik bijzonder op prijs stel en met wie ik goed kan opschieten. Een van de boeiendste mensen die ik in mijn leven heb leren kennen. Van wie ik voortdurend het gevoel heb dat er van alles in hem omgaat. Het borrelt constant. Onze vriendschap klikte meteen vanaf het begin. Tijdens onze eerste ontmoeting in Leningrad hebben we uiteraard over Achmatova gesproken, maar ik raakte direct in hem geïnteresseerd, en hij in mij. Hij vond het ook een aparte sensatie; hij had weleens meer westerlingen ontmoet, maar toch niet zo erg veel. Hij vond het blijkbaar ook heel leuk om iemand te ontmoeten die uit het Westen kwam en zich bezig hield met Russische en Engelse poëzie, waar hij zelf eveneens veel belangstelling voor had. Dus daar hebben we toen over gepraat. En hij heeft wat van zijn eigen werk laten horen. Nu ervaar ik het soms als iets eigenaardigs, wanneer ik mij realiseer dat iemand die ik goed ken en met wie ik al heel lang goed bevriend ben, een grote persoonlijkheid blijkt te zijn die een objectieve waarde vertegenwoordigt voor de literatuur en voor andere mensen.’

Verheul is goed op de hoogte van Brodski's levensomstandigheden aan het eind van de jaren zestig, van de wijze waarop de dichter zich als ‘niet-officieel’ literator in leven hield: ‘Iosif woonde nog bij zijn ouders thuis. Daar had hij een klein kamertje, een hokje eigenlijk, dat hij voor zichzelf had ingericht. Voor het praktische leven, voor eten en slapen, hoefde hij dus nauwelijks onkosten te maken. Verder verdiende hij zo nu en dan een klein beetje met vertalingen. Hij vertaalde Poolse dichters en een enkele keer werd daar ook wel wat van gepubliceerd. Ik herinner mij dat we op een gegeven moment een honorarium van hem af gingen halen waarvoor hij een cheque had gekregen. Hij was ontzettend trots dat hij nu zelf wat geld had verdiend. Er waren bovendien vrienden die hem weleens wat leenden of gewoon geld gaven zonder dat ze het terugvroe-

[p. 401]

gen. Ik merkte dat er in Rusland een soort van ongeschreven wet bestond, dat mensen die men hoogachtte en die op de een of andere manier in moeilijkheden zaten gesteund werden door hun omgeving en door bewonderaars. En die had hij in voldoende mate.

Ik ontdekte dat hij omgeven was door een grote groep mensen die veel in hem zagen en dat hij als belangrijke figuur werd gewaardeerd. Iosif had bewonderaars in zowel Leningrad als Moskou. Vaak werd hij gevraagd zijn werk voor te dragen. Daar werd aandachtig naar geluisterd; de mensen kenden zijn werk bijna vanbuiten en konden het zo'n beetje meezeggen. Dat was altijd een geweldige happening. Hij droeg zijn gedichten zelf met veel elan voor; zijn hele verzamelde werk kende hij uit zijn hoofd. Er kwam nooit een papiertje aan te pas, ook niet voor die langere, die bladzijdenlange gedichten. Soms haperde hij even, maar dan was er altijd wel iemand die inviel, die wist hoe het verder moest. Zo goed werden zijn gedichten opgenomen.

En dat speelde zich dan af in kleine kamertjes in Leningrad, zelfs in keukentjes. Ik herinner me dat we een keer op een avond laat bij mensen kwamen die een baby in huis hadden. We moesten toen in de keuken - de gemeenschappelijke keuken van verschillende appartementen - verder praten. Op een gegeven moment begon Iosif gedichten voor te dragen en zijn stem werd natuurlijk al luider en duidelijker, zodat de andere flatbewoners in pyjama naar beneden kwamen om te luisteren wat er aan de hand was, en die vonden dat ook heel interessant en prachtig om te horen. Tja, zoiets kun je je in Nederland niet voorstellen, je mag al blij zijn als er iemand een gedicht léest.’

Brodski ontmoette in 1960 Anna Achmatova, die hij daarna goed heeft leren kennen. Achmatova (1889-1966) gold - en geldt - als dé dichteres van Rusland. Toen de jonge Brodski haar leerde kennen, was zij een beroemde persoonlijkheid in Leningrad en het middelpunt van de literaire scene. Haar roem dateerde al van de periode tussen 1910 en 1920 (een hoogtepunt in de Russische poëzie), toen zij als poëzievernieuwer met een verrassende stijl debuteerde. Met Pasternak was zij een van de weinigen van haar generatie die de Stalin-terreur overleefde. Overigens zonder ooit concessies te doen of ontrouw te worden aan haar principes, zelfs niet onder uiterst moeilijke omstandigheden in haar privé-leven.

Is Brodski in zijn stijl, in zijn manier van dichten direct door haar beïnvloed? Verheul vindt van niet, althans niet noemenswaardig. Brodski's poëzie is volgens hem geen voortzetting van het werk van Achmatova. Haar invloed deed zich op een andere wijze gelden. ‘Ik denk dat ze in de eerste plaats invloed op hem heeft gehad door haar mentaliteit, haar eerlijkheid en onafhankelijkheid als dichter, haar gevoel van verantwoordelijkheid voor wat je doet als dichter, wat je met je talent doet en hoe je daarmee omgaat. Dit alles was bij haar sterk aanwezig en dat heeft zij op Iosif overgebracht. Hij respecteerde haar vooral als figuur, als persoonlijkheid. Ze was tenslotte in Leningrad de grootste levende dichter met een respectabel verleden, een vrouw die zich altijd heel onafhankelijk had opgesteld tegenover de autoriteiten, die haar roeping om een eerlijk en integer dichter te zijn trouw was gebleven, en dat heeft hem geïnspireerd tot zijn eigen onberispelijke houding ten opzichte van zijn dichterstalent.’

Het heeft trouwens weinig zin om in de poëzie van Brodski nadrukkelijk te gaan zoeken naar bepaalde invloeden of overeenkomsten met andere dichters. ‘Hij heeft natuurlijk wel een voorgeschiedenis. Soms doet hij een beetje denken aan Mandelsjtam, soms aan Pasternak, soms aan Achmatova of Tsvetajeva. Maar dat zijn toch eigenlijk maar incidentele invloeden. Ik denk dat sommige Engelse dichters, zoals Auden en Eliot, of de Amerikaan Lowell minstens zo belangrijk zijn geweest voor Brodski's ontwikkeling. Zijn grootste voorbeeld is uiteraard John Donne. Daar vind

[p. 402]

je evenals bij Brodski die spanning tussen een hevige emotionaliteit en een sterke intellectuele gedachtengang. Een soort geredeneer dat gedreven wordt vanuit emotie.

Maar bovenal is Brodski toch een figuur die erg op zichzelf staat. Persoonlijk stel ik hem zeer hoog als dichter. Ik vind hem de beste Russische dichter van de huidige generatie. Hij is een waardig representant van de poëzietraditie van Mandelsjtam, Pasternak, Majakovski en Achmatova. Hij kan in hun schaduw staan. Het is misschien nog te vroeg om te zeggen dat hij een gelijke van hen is, in ieder geval kan hij met ze vergeleken worden - als enige hedendaagse Russische dichter. En ook in vergelijking met andere buitenlandse dichters vind ik hem heel groot.’

Maar waarom vindt hij Brodski zo'n interessant en belangrijk dichter? Dat moet dan toch te maken hebben met het feit dat Brodski een soort van eigen ‘eindvisie’ op het leven heeft gecreëerd. Je kunt anders moeilijk spreken van een groot dichter. ‘Ja, het is een belangrijk dichter, omdat hij een voorbeeld is voor een hele generatie en voor een hele tijd. Het verlies van geloof en vertrouwen in allerlei waarden, een absoluut pessimisme dat voor zijn generatie zowel in Rusland als in andere landen kenmerkend is, alleen zijn, eenzaamheid, het mislukken van relaties, het opgeven van hoop - dat alles komt in zijn poëzie tot uitdrukking. Bij deze problematiek komt natuurlijk nog zijn persoonlijke ervaring van gevangenschap, proces en veroordeling, maar dat is toch niet zijn hoofdthema. Het gaat in zijn werk meer om het algemene thema van isolement, teleurstelling, uitzichtloosheid, zinloosheid. Daartegenover stelt hij een sterk gevoel voor traditie. Het is dus aan de ene kant een verlies van contact met het geloof en de idealen van vroegere generaties, en aan de andere kant een laatste houvast aan de denkvorm en de artistieke vormen die de vorige generaties hebben nagelaten - vormen die hij respecteert.’

Het is een opmerkelijk verschijnsel dat de problematiek die grote schrijvers en dichters in hun werk uitdrukken in hun leefwijze helemaal niet optreedt of althans nauwelijks naar voren komt. Uiterlijk leidt Brodski een goed en boeiend leven; hij heeft succes als essayist en dichter, hij heeft in New York een interessante baan op de universiteit, hij is financieel in de gelegenheid om veel te reizen, om Europa geregeld te bezoeken, hij maakt vrienden en heeft de mogelijkheid om die voortdurend te zien. Dat zijn op het eerste gezicht allemaal positieve dingen die in tegenspraak lijken te zijn met de sombere, ‘negatieve’ visie (de zinloosheid en uitzichtloosheid van het menselijk bestaan) die hij in zijn gedichten verwoordt.

Die tegenstelling tussen werk en persoon ziet Kees Verheul niet zo duidelijk. ‘Brodski heeft hier in het Westen wel een leven van succes, met veel mogelijkheden, maar dat neemt niet weg dat hij natuurlijk buiten zijn vaderland staat, ook met zijn poëzie daarbuiten staat - en dat lijkt mij nu niet zo'n erg gelukkige omstandigheid. Bovendien, Iosif is iemand die weliswaar altijd omringd is door mensen, maar in wezen toch een geïsoleerde figuur is. Vergeet ook niet dat hij door zijn slechte gezondheid, [Brodski lijdt aan een ernstige hartkwaal en heeft al eens een zware operatie ondergaan - P.Z.] voortdurend geconfronteerd wordt met het feit dat hij ieder moment dood kan gaan. Er zijn dus zeker dingen bij hem aan te wijzen die de teneur van zijn werk verklaren.

Maar er is nog iets anders aan de hand. Ondanks de ideeën of gedachten van uitzichtloosheid en zinloosheid die in zijn gedichten sterk leven, maakt zijn poëzie over het algemeen helemaal geen deprimerende indruk. Dat wil zeggen, als geheel is het beslist geen poëzie die je neerslachtig stemt, daarvoor is ze te uitbundig. De vreugde, het plezier van het vormgeven, van het denken, van het spelen met taal en gedachten is zo groot en zo aanstekelijk, dat de indruk die zijn werk achterlaat niet somberstemmend is. Hoewel de levenshouding van de lyrische held, van de ik-figuur die

[p. 403]

in de gedichten optreedt, heel nihilistisch en pessimistisch is, blijft het een heel vitale poëzie, niet een gelaten, treurige of trieste poëzie.

En ook als persoonlijkheid stemt hij niet direct somber. Iosif leeft, praat, reageert vanuit een sombere levensvisie, maar hij is daarnaast qua temperament helemaal geen somber of zwaarmoedig mens. Het temperament waaruit zijn poëzie is geschreven is evenmin somber. Ach, misschien kun je inderdaad als twintigste-eeuwer, of levend in deze tijd, op z'n best niet veel anders hebben dan iets dat aan de ene kant heel pessimistisch is en dat aan de andere kant van binnenuit een vitale kracht vertegenwoordigt. Dat is wellicht ook een van de redenen waarom zijn poëzie zo aanslaat.’

Brodski's creatieve enthousiasme, het elan waarmee hij via de taal vormgeeft aan gedachten, wint het in zijn werk telkens van zijn neerslachtigheid en pessimistische levensvisie. Hij laat zich niet alleen leiden door zijn treurige ervaringen en sombere filosofische ideeën. Hij wordt tegelijkertijd sterk beïnvloed door zijn omgeving, de plaatsen die hij bezoekt (bij voorkeur grote steden), indrukken van buitenaf. ‘Hij schrijft eigenlijk overal over, waar hij zich ook maar bevindt,’ zegt Kees Verheul. ‘Hij neemt heel gretig dingen uit de buitenwereld in zich op. Wanneer je met hem op straat wandelt, is hij voortdurend bezig naar dingen te kijken en dan valt hem van alles op wat jouzelf niet meer opvalt. Het is een avontuur als je met hem door Amsterdam loopt. Er zijn allerlei dingen onderweg die je zelf allang niet meer ziet.

En eigenlijk is dat overal waar ik met hem heb rondgesjouwd. Zo was het destijds in Leningrad en zo is het blijkens zijn gedichten op dezelfde manier het geval in Londen, Florence, Venetië - steden met een klassieke architectuur, met oude gebouwen, met water en bruggen, die hem sterk aan Leningrad doen denken. Datzelfde vindt hij ook, afgezien dan van de klassieke architectuur, in Amsterdam, waar hij graag komt en waar hij best wat langer zou willen wonen als hij er een huis had. Hij kent hier mensen die hem aan vrienden uit Leningrad herinneren. Ja, Amsterdam doet hem sterk aan zijn geboortestad denken. De breedtegraad, het klimaat, dat alles komt aardig overeen met Leningrad. Hij was hier een keer in november; het was toen vreselijk naar, miezerig en regenachtig weer - wel, dat vond hij heerlijk. Daarin voelde hij zich thuis.

Iosif is een typisch stadsmens. Ik heb weleens een wandeling met hem aan zee gemaakt, maar het meest zichzelf, het meest op zijn gemak is hij in de steenwoestenij, tussen de mensenmassa's. Hij heeft wel een aantal natuurgedichten geschreven, maar dat zijn toch niet zijn beste. Gedichten die zich in een grote stad afspelen zijn voor hem karakteristiek.’

Na een verblijf van ruim tien jaar in de Verenigde Staten is Brodski van een Russische dichter met een geringe bekendheid veranderd in een belangrijk Amerikaans auteur die zich in zijn werk hoofdzakelijk van het Russisch bedient. Hij heeft inmiddels een vooraanstaande plaats verworven in de literaire en intellectuele gemeenschap van New York. Het is boeiend te constateren hoe snel hij in staat is geweest om weer een belangrijke rol te vervullen in het culturele leven van een voor hem aanvankelijk volkomen nieuwe wereldstad, een enorm gebied waarin zovelen verzinken. Kees Verheul: ‘Zijn huidige situatie is eigenlijk te vergelijken met die in Leningrad. Toen ik daar bij hem was, rinkelde ieder moment de telefoon of ging hij op bezoek bij vertalers, schrijvers of kunstenaars uit de Leningradse subcultuur, waarin hij echt een van de hoofdfiguren was. En datzelfde heeft zich nu ontwikkeld in Amerika. Hij is omringd door mensen die zo'n beetje voor hem zorgen en de dagelijkse dingen voor hem regelen. Dat heeft hij trouwens altijd wel vrij gauw. Overal waar hij komt staan de mensen klaar om hem op te vangen en allerlei zaakjes voor hem in orde te maken. Dat werkt meestal heel perfect.

Ik vind eigenlijk dat hij weinig veranderd is. Ik ken hem nu al sinds 1967, en ik heb hem meegemaakt in Rusland en hier in het Wes-

[p. 404]

ten, in New York, in Amsterdam, in Italië ben ik veel met hem opgetrokken - maar overal is hij min of meer dezelfde persoon.’

Heeft Kees Verheul een verklaring voor het feit dat Brodski, anders dan de meeste uitgeweken Russische dichters en schrijvers, nog steeds een constante produktie van een kwalitatief hoog gehalte weet te handhaven? ‘Er zijn er wel meer die blijven voortdichten, dacht ik. Maar op zichzelf is het inderdaad wel bijzonder. Je zou kunnen verwachten dat iemand die in het Westen terecht is gekomen en niet meer in rechtstreeks contact met zijn taal leeft minder gaat produceren. Maar Brodski's poëzie is in feite nooit zozeer verbonden geweest met Rusland en Russische achtergronden. Hij is altijd al sterk geënt geweest op de Engelse poëzie, ook toen hij nog in Rusland woonde. Dus wat dat betreft is er weinig veranderd. En zijn contact met de taal bestaat nog steeds. Hij heeft Russische vrienden in New York. Hij heeft trouwens ook gedeeltelijk een overstapje gemaakt via sommige gedichten die hij zelf rechtstreeks in het Engels heeft geschreven, en via vertalingen die hij zelf van zijn Russische gedichten heeft gemaakt.

Ach, het is ook heel goed mogelijk om nog gedichten te schrijven in een taal waarmee je geen rechtstreeks contact meer hebt. Misschien is het zelfs minder storend, omdat de taal waarin je dicht toch in jezelf leeft. Rilke heeft ooit gezegd dat hij het erg prettig vond om in landen te zijn waar geen Duits gesproken werd, aangezien het hem minder afleidde van het Duits dat in zijn eigen oren klonk, in zijn innerlijke oor. Zelf heeft Brodski eens beweerd dat het Russisch dat hij schrijft pas over honderd jaar in Rusland gesproken zal worden. Hij hanteert dus gewoon zijn eigen Russische taal die voorloopt op het Russisch dat nu gebezigd wordt.

Hij wordt nog steeds veel gelezen en bewonderd in Rusland. De bundels die van hem in Amerika zijn uitgegeven circuleren daar overal. Ze worden ook overgetypt en gefotokopieerd. Zijn gedichten worden zo nu en dan voorgelezen op de westerse radiostations die naar Rusland uitzenden, en er wordt veel naar geluisterd. Brodski is in Rusland een heel bekende dichter gebleven. Hij heeft nog steeds een grote invloed op de jongere dichtersgeneratie in Moskou en Leningrad - daar is hij een van de invloedrijkste figuren.’