De Gids. Jaargang 127

[p. 243]

Nieuwe boeken

Peter van Eeten, Dichterlijk labirint. Opstellen over het werk van Willem Kloos. Kartons. - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1963. 120 blz.

Peter van Eeten heeft in dit ‘labirint’ een zevental artikelen over de jonge Willem Kloos bijeengebracht die hij in de laatste jaren in verschillende tijdschriften gepubliceerd had, vermeerderd met een achtste dat hier voor het eerst verschijnt. Hij geeft hiermee het zeer belangrijke resultaat van een onderzoek dat, van lezen, herlezen en vergelijken van teksten uitgaande, stap voor stap doordringt in de biografische achtergrond van Kloos' verzen uit de jaren 1880-1893. Iedere liefhebber weet, dat Kloos' Verzen, 1 een raadselachtige reeks vormen. De kwaliteit, de sfeer, de attitude van de dichter: alles wijst erop dat van een chronologische of op andere wijze systematische volgorde geen sprake is. Ook wisten we, dat Kloos die bundel in een tijd van uiterste onevenwichtigheid, 1894, samengesteld heeft. Dat hij met het weglaten van titels, opdrachten en data, en met tekstwijzigingen een opzettelijke camouflage beoogde, hebben wij niet durven vermoeden voordat 's-Gravesande in De geschiedenis van De Nieuwe Gids de bijl aan de wortel van de mythe legde, die Kloos vrijwel zijn leven lang omtrent zichzelf gevormd en verzorgd heeft, daarin tot na zijn dood bijgestaan door zijn vrouw. Uitgaande van 's-Gravesande en van Uylderts Willem Kloos en de chronologie van de gedichten uit zijn jeugd (De Nieuwe Taalgids, li, 106 e.v. en 151 e.v.) waarin herinneringen van Verwey zijn verwerkt, komt Van Eeten door intelligente en nauwkeurige combinatie van tekstvergelijking met biografica tot het onderscheiden van groepen bij elkaar behorende gedichten. Kloos dichtte bijna altijd onder de invloed van zijn gevoelens voor anderen. Tot 1892 zijn dat gevoelens van liefde of vriendschap, na de crisis overheerst enige tijd, in de scheldsonnetten, de haat. Interessant is vooral de vergelijking van sommige gedichten met sonnetten van Perk

[p. 244]

en Hélène Swarth: ze lijken elkaar te ‘beantwoorden’. Er blijken tot dusver drie illusies van een verloving in Kloos' leven te zijn geweest, waarvan althans de eerste twee enkele sporen in zijn oeuvre hebben nagelaten: Dora Jaspers, Martha Doorenbos en, later, Mieb Pijnappel, en volgens Van Eeten twee hartstochtelijke liefdes: Jacques Perk en Albert Verwey. Maar Hubert Michaël, die ook over ‘Kloos te midden der Doorenbossen’ een bijdrage geleverd heeft (De Nieuwe Taalgids, liv, 65 e.v. en 137 e.v.), heeft op scherpzinnige wijze de Duitse sonnetten (lxxxiv-lxxxviii uit Verzen, 1 en de pas veel later gepubliceerde clxxiv-clxxxii uit Verzen, 11) in verband gebracht met Kloos' schoolvriend Jan Beckering die zich 23 september 1877 van het leven beroofd heeft. Hij bepleit dat ook de verzen die volgens Van Eeten voor Hélène Swarth en Perk geschreven zijn, allemaal of vrijwel allemaal Jan Beckering hebben betroffen, maar later al of niet geadapteerd aan anderen gestuurd zijn, die zich dan geëerd voelden door een schijnbaar door hùn verhouding tot de dichter uitgelokte creatieve effusie. Als dit nu ook nog op Kloos z'n kerfstok komt, dan zijn een aantal onsterfelijke gedichten in onze letterkunde geschreven door een truqueur. Michaël heeft een massa materiaal over Kloos' jeugd bijeengebracht (De Nieuwe Taalgids, lvi, 317 e.v., lvii, 1 e.v., 129 e.v.) en gecombineerd, waarbij uiteraard nog vraagtekens te plaatsen zijn. Maar hij heeft een stuk historie in de plaats gesteld van een stuk mythe.

Dichterlijk labirint is een goede titel die smaakvol gesteund wordt door een Kretensisch motief op de omslag. Van Eeten heeft ons in een labyrint de weg gewezen. Echter niet zonder een nieuw labyrintje te scheppen. Hij drukt zijn artikelen ongewijzigd af, ook als hij een opinie later herziet. Aantekeningen achterin moeten dat verantwoorden, wat het toch al grote aantal verwijzingen nog vermeerdert. En als de schrijver dan tijdens de correctie telkens vergeet de bladzijde waarnaar hij verwijst in te vullen, dan heeft de lezer een nieuwe draad van Ariadne nodig om achter de conclusies te komen die Van Eeten tot dusver getrokken heeft. Maar het is wel begrijpelijk dat de schrijver, die nog nieuw materiaal aan het licht hoopt te zien komen, op het ogenblik liever nog geen scherpe grens trekt tussen hetgeen hij ‘bewezen’ en hetgeen hij ‘uiterst aannemelijk gemaakt’ heeft.

Hoe dit zij, het woord is nu weer aan hem.

h.w. van tricht