De Gids. Jaargang 127

[p. 149]

Hans Andreus | Reacties van een lezer

De dierentemmer en de fotograaf

Dat de gevoelens en gedachten van een dichter op zichzelf niet zo belangrijk zijn, lijkt me voor de hand liggend. Ieder gevoel dat hij heeft kan men in tal van medemensen - en in zichzelf - evengoed vinden, en veel werkelijk essentiële en originele gedachten zijn er nu ook niet in de wereld: zelfs de onthutsende filosofische conclusies - om maar een voorbeeld te noemen - die op het ogenblik uit de nucleaire wetenschappen worden getrokken, vindt men, in niet zo heel andere woorden, terug in een fragment van een pre-socratische filosoof of in een precept van een of andere boeddhistische soetra. (Ik herinner mij een oude boeddhistische, of hindoeïstische, in ieder geval oosterse definitie van de materie: de materie is een gat in de ruimte, een formulering waarbij vele moderne fysici goedkeurend met het hoofd zouden knikken.)

Gevoelens en gedachten zijn voor de dichter (en voor iedere andere kunstenaar) in de eerste plaats materiaal voor zijn kunstenaarschap. Dat is voor hemzelf niet altijd even plezierig. Hij kan met de meest tragische ‘gegevens’ ter wereld zijn gekomen, de meest tragische jeugd hebben gehad, en zijn leven kan één aaneenschakeling zijn van misère en opstand; - wanneer hij dit materiaal in volstrekt ruwe vorm van zich of schrijft, er niet mee werkt, zich blindelings door de loutere daad van het noemen - en zo louter is die daad meestal ook niet, want zelfmedelijden is een hoogst menselijke eigenschap - probeert te bevrijden, dan heeft hij zichzelf misschien even wat rust en wat troost gegeven, maar een goed gedicht is er bijna nooit ontstaan. Evenzo met zijn gedachten, visies, levenshouding: een iets te zwaar accent en een en ander wordt programma, preek of proefschrift.

Niets nieuws, zal men zeggen: het gaat natuurlijk weer over die befaamde afstand die de kunstenaar tegenover zichzelf aan de dag moet leggen, tot meerdere glorie van zijn heilige werkstukken. Heilig of niet, en om over glorie maar niet eens te spreken, daar gaat het mij inderdaad om. Want het is ontzettend moeilijk om die afstandelijkheid toe te passen op het ruwe materiaal van de eigen

[p. 150]

ervaring, en goed toe te passen, niet te veel en niet te weinig; het is een onderdeel van het vak van het schrijven, afgezien van het talent dat men heeft, al is het vaak wel zo dat hoe groter het talent, des te onbewuster en gemakkelijker men die correctie van afstandelijkheid toepast. Maar een dichter (en ieder ander kunstenaar) moet zich op een gegeven moment totaal niets kunnen aantrekken van de eigen gevoelens en gedachten; hij heeft er slechts mee te werken als met zijn andere materialen - taal, verf, zandsteen, muziekinstrumenten et cetera -; hij moet, om het iets beeldender te zeggen, een kruising kunnen zijn tussen een clown en een chirurg.

Wat mij in de Verzamelde gedichten van Armando (uitgegeven door Nijgh & Van Ditmar) opvalt is, in het grootste gedeelte van de bundel, een gebrek aan afstand - en in het laatste kwart ervan een teveel aan afstand. Een aantal critici is nogal geschrokken van zijn werk: men noemt hem een sadist, een fascist, een beestmensje, een S.S.-er, omdat hij zich in zijn gedichten inderdaad bezighoudt met geweld en oorlog, met steekwapens, bloed en moord en etter, omdat het woord heerser er nogal eens in voorkomt, waarbij Armando zich duidelijk met een dergelijke weinig innemende figuur identificeert, - omdat de gedichten van Armando krachtpatserig en zelfs ondemocratisch zouden zijn.

Om koningin Victoria te parafraseren: We are - in eerste instantie althans - not interested. Want het gaat er mij als criticus, of tenminste als kritiserend lezer, in eerste instantie om de gedichten als gedichten te bezien, technische kritiek als een uitgangspunt te nemen. En tegen technische kritiek houden de meeste van zijn gedichten niet stand. Armando heeft de grote technische fout begaan om zijn emoties zozeer de vrije teugel te laten en ze als het ware voor henzelf te laten spreken, te laten brullen desnoods, dat men onweerstaanbaar de indruk krijgt van de dichter als dierentemmer die voor zijn dieren op de vlucht is geslagen. En nu sorteert het brullen van dieren wel enig effect, maar als men er een uur lang naar luistert, dan wordt het aardig monotoon. (Maar de tragiek of althans het fascinerende schouwspel van die op de vlucht geslagen dierentemmer zèlf dan? Ja, maar dat is het hem juist: dàt materiaal heeft hij nauwelijks gebruikt.)

Daarom gaan goede en wèrkelijk onsentimentele regels als: ‘door de kamers door de kamers door / alle hokken en stallen door alle lege / huizen de lichamen der mannen de lege / geweren de lege lichamen der mannen / door hun hart door hun ijzerharde hart’ of:

[p. 151]

‘neem de wijze beschrijving van een Licht: / zoekt mijn zonen in de vlammen. / mors wegend in al haar voegen weet ik / te ontkomen.’ - daarom gaan dergelijke reële regels verloren tussen volstrekt irreeel aandoende regels als: ‘het woeste glas gaat lachen, van onder tot boven / besmeurd, bloed en snaren. / zoals men vocht. mijn kracht, mijn snelheid / zodat schijven vlees zich vertonen onder luid gejuich / mijn voeten en laarzen op zijn hoofd en ogen’. (Ik zeg natuurlijk niet dat de hierachter liggende emotie een schijnemotie is, maar dat zulke regels, dat zulke wóórden, een volstrekt irreeë indruk wèkken; - en je schrijft een gedicht met woorden.)

Armando is zèlf teruggekomen van deze pathetiek van bloed en verbeten tranen: in het - ook chronologisch - laatste gedeelte van deze Verzamelde gedichten probeert hij met uiterste soberheid en de meest minieme taalmiddelen de ‘gewone’ realiteit om ons heen weer te geven: twee cycli over boksers (dus wèl bloed en verbeten tranen, maar in elk geval minder opdringerige pathetiek) en een cyclus over een reisje in de trein. Maar waar hij eerst zijn emoties te veel liet doen wat ze maar wilden, zo laat hij nu die onmiddellijke realiteit - de manier waarop boksers praten, de opmerkingen tijdens een treinreis - voor zichzelf spreken: noteren en registreren is voldoende, moet voldoende zijn, om die realiteit zo onvervalst mogelijk voor de lezer zijn neus te zetten. Het is niet waar. Met te veel afstand maakt men al evenmin een goed gedicht als met te weinig: zowel de uiterlijke als de innerlijke realiteit is als materiaal voor een dichter zo irreëel, dat hij ze reëel moet máken, via zijn talent, door zijn persoonlijkheid, door een vreemd half intuïtief, half afstandelijk proberen om iedere realiteit zozeer van alle bijkomstigheden te zuiveren, dat deze ook door een ander mogelijkerwijs als reëel wordt ervaren. En dat kan niet door het weglaten van het grootste deel van de chaos van de werkelijkheid; weglaten en zuiveren zijn twee verschillende dingen. De dierentemmer is in het laatste kwart van de bundel een snapshot-fotograaf geworden: ‘Kijk eens, dit diertje en dat mensje en ik kan je nog laten horen van hoe spreekt-ie dan ook’.

- wat slingert dit rijtuig, hè.
- nou.
- je kan merken dat het het laatste is.
- ja.
- ja, d'r zit niks meer achter, hè.

[p. 152]

Ik snap de bedoeling en het zou aardig kunnen zijn, maar het is niet genoeg. Armando lijkt mij iemand te zijn die éérst vluchtte voor de werkelijkheden in hemzelf (al dan niet teweeggebracht door een jeugd tijdens de oorlogsjaren of wat dan ook), door welke vlucht hij natuurlijk eindeloos moest praten over al hetgene dat hem achtervolgde, - en die nu de gigantische en caleidoscopische werkelijkheid om hem heen probeert te neutraliseren met snapshotjes. In beide gevallen een vluchteling - en hij heeft dat niet voldoende van zichzelf willen weten, heeft dit basisthema tenminste nooit voldoende gebruikt voor zijn werk, heeft, paradoxaal, daar nooit genoeg het lef voor gehad. Of hij, zoals de vraag luidt, talent heeft? Ja, zeker wel, daar heb ik het niet over gehad. Maar wat heb je daar op deze manier aan?