De Gids. Jaargang 127

[p. 67]

Hans Andreus | Reacties van een lezer

De laagste extase

Een tijdverdrijf, niet dommer dan de meeste andere, is te proberen een definitie van poëzie te geven. Wat er te voorschijn komt is natuurlijk onzin - en dan nog onzin voor eigen gebruik of misbruik -, maar het is ook niet noodzakelijk om méér te verwachten. Men rondt dan kunstparels of als: Poëzie is een mogelijke toespeling op het onmogelijke - of: Poëzie is de kortste omweg naar een niet in woorden uit te drukken essentie. Waarbij men zich, hoezeer men ook roept dat dit alles onzin is, natuurlijk meer blootgeeft dan men eigenlijk zou willen; ten slotte zou een definitie van een dergelijke definitie kunnen zijn: een achteraf ge-, be-, en verrationaliseerd persoonlijk programma.

Paul van Ostaijen was een verwoed aanhanger van één en meer persoonlijke programma's. Die zich laten samenvatten in zijn beroemd geworden uitspraken (om het woord definitie nu maar niet meer te gebruiken; ik citeer overigens uit het hoofd): Poëzie is een in het metafysische verankerd spel met woorden - en: Poëzie is de laagste vorm der extase. (Waarbij men deze extase moet zien als een begrip verwant aan de unio mystica.)

Paul van Ostaijen was een mens die naar aard en wezen moest gelóven. Die geloofde in het Vlaamse activisme van die jaren en er zich fel voor inzette; die geloofde in zijn roeping als eerste werkelijk moderne dichter in het Nederlandse taalgebied (en wanneer zijn vrienden dat geloof niet deelden, dan was het ook meteen nagenoeg uit met de vriendschap; ik denk nu aan de verkoeling tussen hem en Du Perron); die hartstochtelijk geloofde zowel in de wat sentimentele sociaal-humanistische boodschappen van zijn vroegere gedichten, als in het typografische spel van zijn latere, en in de koelere versobering (want zelfs de láágste extase vraagt om soberder middelen) van zijn laatste werk. Hij was tegelijkertijd een evangelisch mens en een voorloper van het absurdisme - maar ongelijk aan de Sartriaanse existentialisten beschouwde hij het absurde niet als begin en einde en wezensvorm van het menselijk

[p. 68]

bestaan; hij zag het, denk ik, meer als een kinderlijk-goddelijke grap, die zijn pointe wel eens kon hebben in de hóógste extase, de eenwording met God; men leze zijn voortreffelijk essay Gebruiksaanwijzing der lyriek. Hij was tegelijkertijd een fanaticus en een humorist; tegelijkertijd een beschrijver van de hem omringende destijds moderne realiteit (de wereld van Asta Nielsen en Blaise Cendrars; van Ubu Roi en Dada en de enorme sigaar van een Zeppelin in de lucht) en iemand die die realiteit probeerde te doorbreken, omdat hij aan één realiteit niet genoeg had. Hij was tegelijkertijd agnosticus en gnosticus, een in alles opgaand kind en een analyticus, een realist en een surrealist (zijn prachtig surrealistisch en satirisch verhaal De bende van de stronk). Hij was als dichter en prozaïst niet alleen een groot, maar ook een veelzijdig kunstenaar.

Ik moet zeggen dat nu ik over Van Ostaijen nadenk en deze dingen opschrijf - en de aanleiding is de voortreffelijk door Bert Bakker/Daamen uitgegeven tweedelige paperback: Paul van Ostaijen, Verzameld werk, Poëzie 1 en 2; - één bundel is zelfs in facsimile afgedrukt - ; ik moet zeggen dat Van Ostaijens veelzijdigheid mij zèlf op dit moment verbaast. Want hoe denkt men gemeenlijk over, hoe herinnert men zich het werk van Van Ostaijen? Men denkt dan aan zijn typografische experimenten (nou ja, voor die tijd was dat goed, maar dat kàn nu toch niet meer) en aan zijn bijna-kinderversjes: ‘Dag ventje met de fiets op de vaas met de bloem/ploem ploem’ (en dat soort gespeel met woorden, daar zijn we toch óók al lang overheen), maar men ziet Van Ostaijen niet meer in zijn totaliteit, zoals de man daar staat en leeft en beweegt in zijn werk; men ziet hem niet meer als de dichter en prozaïst met een ongewoon groot aantal facetten, en als de ongemeen boeiende persoon, de figuur die hij was en - in zijn werk - is. Misschien komt dat doordat hij zelfs zijn dodelijke ernst dikwijls in dienst stelde van het spel, wat zíjn methode, zijn manier van schrijven was - en het blijft nu eenmaal een feit, dat de noordelijke lezer van iemands ernst doordrongen moet zijn, wil hij hem ernstig nemen. Men kan zich Van Ostaijen niet voorstellen als een Prins der Dichters en hij zou het ook vast niet geworden zijn, ook al was hij niet jong gestorven. Vandaar de verbazing - en u merkt dat ik ook mijzelf niet vrijpleit -, wanneer men, geconfronteerd met zijn volledig oeuvre, een Paul van Ostaijen ziet, vóór zich ziet, die nog wel iets meer was dan de speler met woorden, een gemoderniseerde Gezelle, en typografiserende grappen-

[p. 69]

maker, Apollinaire in Vlaanderen. Verbazing, omdat men dan merkt dat haast geen moderne dichter zo modern is, zo levend en inventief en op velerlei manieren creatief, zo schijnbaar spelend met woorden, maar precies wetend wat hij doet en wat hij wil, zo on-verliteratuurd maar met een vakmanschap waardoor hij bijna alles kan wagen en durft te wagen, kortom: zozeer een autonome schepper en herschepper van de wereld om hem heen is (die altijd ònze wereld blijft) als de Paul van Ostaijen zoals men die in zijn werk vindt.

Ik heb wel eens gezegd dat een goed dichter meestal een maniak is, in zijn onderwerpen, in het al dan niet bewuste programma dat hij zichzelf gesteld heeft, in de al dan niet bewuste ‘dwanghandeling’ van waaruit hij schrijft. Van Ostaijen was ook een maniak, maar met zoveel afstandelijkheid en soms haast tersluikse humor, en hij gaf zoveel kansen aan de taal in een soort beheerst improviseren dat vaak aan de modernste jazz doet denken, dat hij daardoor, als dichter en schrijver, zijn eigen maniakaliteit meester kon zijn ten bate van het zuivere dichterschap dat zijn ideaal was. En daarom doet uiteindelijk zijn ‘programma’ er minder toe, blijft alleen Van Ostaijen over: een zo totaal mogelijk mens, een zeer levend dichter, een groot en veelzijdig dichter, nèt voldoende aangetikt door het onmogelijke, en de lichte waanzin daarvan, om de laagste soort van extase te integreren in de realiteit die de onze is.

Zo ook gaat de geliefde

Mitri Karamasoff

dood

Ons op de schouders
valt nu laat en schuin de schaduw

des Iwan

Om het lijden dankbaar worden
en schijnbaar blijde
het scherpe vechten van spin en bij

verbeiden

Soms reeds is schoon mijn hand gesloten
alsof er geen verlangen

over mijn vingers

lag

[p. 70]

 

Het is een verre weg

 

naar de passieloze berg

 

van het blote schouwen

 

Logos

 

Tao

De uitstekende tekstverzorging van Gerrit Borgers verdient extra te worden vermeld.