De Gids. Jaargang 127

[p. 239]

Han Lammers | Binnenlandse kroniek

Vervalsingen - Een leugentje om kwaadwil - De voorlichting als staatsrechtelijk probleem - De vrijheid van de dominees - De vrijheid van de zee - De vrijheid van bezit

De verloving van prinses Irene heeft ook in de tweede helft van februari (voor de eerste dagen: zie vorige kroniek) heel wat hangijzers verhit. Want het mocht dan zo zijn, dat regering en parlement de aanstaande van de prinses, Carlos van Bourbon, op een heel nette manier tot ongewenst vreemdeling hadden verklaard; en ook werd met recht beweerd dat het paar zich bij de onvermijdelijke staatsrechtelijkheden had neergelegd - niet kon worden gezegd dat daarmee ook alle moeilijkheden uit de weg waren geruimd. Er waren duidelijke aanwijzingen dat de carlistische volgelingen van prinses Irenes verloofde in de hele affaire toch nog genoeg aanknopingspunten voor propaganda zagen. De vrees ontstond in Den Haag dat zij het wel eens gemunt konden hebben op de inzegening van het huwelijk, en dat in tweeërlei opzicht. Allereerst zou die plechtigheid een goede gelegenheid kunnen bieden voor het houden van zekere demonstraties, ten tweede zag men een kans om per officieel Nederlands document - de huwelijksakte - de Spaanse herkomst van de heer Bourbon nog eens te bevestigen. Die herkomst was, zacht gezegd, hoogst onzeker. In Spanje zelf werd bestreden dat de heer Bourbon aanspraak kon maken op de Spaanse nationaliteit, in Frankrijk werd gestipuleerd dat hij Fransman was. De carlistische beweging bedacht een tegenzet: zij produceerde een document, dat ook in Nederland werd verspreid, waaruit zou kunnen worden afgeleid dat de heer Bourbon steeds als Spanjaard, en ook als bezitter van koninklijk bloed, te boek had gestaan. Het papier zag eruit als een officiële doopakte van het aartsbisdom Parijs, maar al spoedig rees de grondige verdenking dat het ding zo vals was als het maar wezen kon. Hierdoor gealarmeerd liet de regering een onafhankelijk onderzoek instellen naar de identiteit van prinses Irenes verloofde.

[p. 240]

Het spreekt vanzelf dat een en ander de positie van de heer Bourbon in ons land en ook daarbuiten aanzienlijk verzwakte. Hij werd gereduceerd tot een wat droevige figuur, over wie binnen de kortste keren alle mogelijke grappen de ronde gingen doen. In Den Haag gingen al speculaties over de mogelijkheid dat de verloving zou uitraken. Men volgde deze gedachtengang: de carlistische don Carlos (volgens Spaanse deskundigen was ook zijn naam onecht, en heette hij alleen Hugo) kon wel eens tot de ontdekking komen dat de ‘mariage de raison’ (dat het voorgenomen huwelijk althans voor de Spanjaard daarop neerkwam, werd nauwelijks betwijfeld) hem maar weinig voordelen zou kunnen leveren. In Nederland waren door al het gehakketak en de vele mystificaties de (wat latente) onlustgevoelens nopens Spanje verhevigd. Franco, die nieuwe pogingen deed om de toelating van zijn land tot de eeg ter welwillende discussie te stellen, kon dit niet anders dan zeer onwelkom zijn. Als gevolg daarvan zou hij kunnen redeneren dat don Carlos toch niet zo'n geschikte pretendent naar de troon van Madrid was. Berichten deden de ronde dat hij de jonge Bourbon dit ook had laten merken. Dat wil zeggen: hij zou hem hebben laten weten dat hij zich in Spanje van politiek te onthouden had, en dat hij eerst maar eens de Spaanse nationaliteit moest aanvragen. Al deze zekere en onzekere dingen brachten dan sommigen op de gedachte, dat de ratio van verloving en huwelijk tamelijk onduidelijk geworden was. En zo hield men in Den Haag er dan ook rekening mee, dat op een dag het verbreken van de verbintenis passend zou moeten worden ‘verkocht’.

Veel is in de periode na het bekend worden van prinses Irenes verloving en overgang tot de rooms-katholieke kerk gezegd over de voorlichting. Het heette dat die op een verschrikkelijke manier had gefaald. En inderdaad, veel goeds kon er ook niet van worden gezegd. De Rijks Voorlichtingsdienst moest in de kritieke dagen op veel vragen het antwoord schuldig blijven, en zo er al mededelingen konden worden gedaan, bleken ze voor een belangrijk gedeelte onjuist te zijn. De moeilijkheid school in de bijna onmogelijke positie die de rvd inneemt. Aan de ene kant moet men het staatshoofd van advies dienen (hetgeen een zekere vertrouwensrelatie schept), aan de andere kant heeft men ervoor te zorgen dat de politieke verantwoordelijkheid van de minister (in dit geval de minister-president) niet meer dan hoogstnoodzakelijk in het geding komt. Doorgaans, als het verkeer binnen de kroon (tussen koningin en minis-

[p. 241]

ters) zonder strubbelingen verloopt, schept een dergelijke constellatie geen problemen. Maar zodra er oneffenheden ontstaan, zijn de moeilijkheden niet meer te keren. Men moet dan voorkomen dat iets blijk geeft van onenigheid binnen de kroon, aangezien tot iedere prijs een constitutionele crisis moet worden uitgebannen. Een dergelijke politiek houdt in dat men buitengewoon zwijgzaam moet zijn, juist op ogenblikken dat de publieke belangstelling het grootst is. Komt daar dan nog bij dat door sommigen gepoogd wordt om opzettelijk onjuiste berichten via de rvd de wereld in te sturen, ten einde zekere handelingen van koninklijke personen te ‘verduisteren’, dan wordt de situatie eerst goed totaal onoverzichtelijk. Men heeft overwogen (het is ook in het parlement gezegd), dat aan de hoogste functionaris op het terrein van de voorlichting, de directeur van de Rijks Voorlichtingsdienst, eigenlijk politieke verantwoordelijkheid moest worden gegeven. Dan, zo werd betoogd, zou hij zelf in samenspraak met de koningin zijn beleid kunnen bepalen. Tegen die gedachte werd, ook door de rvd zelf, bezwaar gemaakt. De vrees bestond dat, als aan de voorlichting politieke verantwoordelijkheid zou worden verbonden, een hoogst onzuiver element aan de publieke informatie zou worden toegevoegd: te weten de kans op puur politieke beïnvloeding. Bovendien, zo werd geopponeerd, zou een staatssecretaris of minister van voorlichting een al te machtige man in het kabinet kunnen worden. Hij zou immers, door zijn voorlichtingsbeleid te baseren op overwegingen, verschillend van die van de andere leden van het kabinet, het beleid van zijn collega's gemakkelijk kunnen doorkruisen. Natuurlijk zou men in theorie tot een afbakening van bevoegdheden kunnen komen, maar de veronderstelling leek gewettigd, dat in de praktijk zo'n regeling toch niet zou voldoen.

De enige les die zo op het oog voor de rvd uit de gebeurtenissen rondom verloving en overgang van prinses Irene viel te trekken, was dat men voor de toekomst de voorlichting over het hof en deszelfs nevenverschijnselen in één hand zal moeten concentreren. Aldus kan enige garantie worden verkregen, dat een chaotische spraakverwarring van leugens, halve leugens, halve waarheden en onopzettelijke onjuistheden zich niet weer zal voordoen. Hoewel: tegen de luimen van een eigenzinnige prinses is zelfs het meest waterdichte systeem van afspraken niet bestand.

Naarmate de tijd verstreek, werd iets meer bekend over de motieven die in de eerste periode van de zogenaamde kwestie-Irene

[p. 242]

tot zoveel onduidelijkheden hebben geleid. Men zal zich herinneren dat in Den Haag het gevoel bestond dat de prinses en haar verloofde de Nederlandse burgerij wilden bedotten. Men zag verband met de pretentie van de heer Bourbon naar de Spaanse troon, maar hoe het daarmee nu precies zat, kon aanvankelijk niet worden achterhaald. Thans kan wel met enige zekerheid worden beweerd, dat de prinses en haar aanstaande met de datum van de geloofsovergang hebben willen knoeien. En wel om deze reden: men wilde voorkomen dat overgang en verloving met elkaar in verband zouden worden gebracht. De schijn moest worden vermeden dat prinses Irene omwille van de heer Bourbon het roomse geloof had aangenomen. Het moest er uitzien, alsof aan haar toetreden tot de rooms-katholieke kerk een volkomen vrijwillige bekering ten grondslag had gelegen. Aldus zou zij in de ogen van het Spaanse publiek in waarde stijgen, en haar aanstaande echtgenoot een voorsprong kunnen bezorgen op diens tegen-pretendent, Juan Carlos. Juan Carlos is getrouwd met een Griekse prinses, die niet tot het rooms-katholicisme is overgegaan.

Met het oog op deze dingen stippelden prinses Irene en haar aanstaande een politiek uit (waarin ook de kardinaal-aartsbisschop van Utrecht werd betrokken; hem werd zwijgplicht opgelegd), die erop was gericht om de data van overgang en verloving zo ver mogelijk van elkaar verwijderd te houden. Zij zijn niet in hun opzet geslaagd: het is thans voor iedereen wel duidelijk dat er verband moet worden gezocht tussen het rooms worden van de prinses en haar connecties met de heer Bourbon.

Op het stuk van het geloof is in februari nog meer te doen geweest. Het bleek dat veel hervormde legerpredikanten in gewetensnood waren geraakt, omdat zij meenden dat de doelstellingen van leger en kerk niet langer met elkaar konden worden verenigd. Het werd een soort vreemde hiërarchische strijd, geheel nieuw in de kringen van het zo democratisch geordende Nederlandse protestantisme. Want de hoofdlegerpredikant - een man met een hoge officiersrang - meende dat er geen sprake kon zijn van een conflict tussen het wezen van de krijgsmacht en de evangeliebediening. Vanzelfsprekend was de legerleiding het met hem eens, en zo ontstond frictie van de top met de lager in rang gestelde predikanten bij ‘de troep’. De verwachting werd uitgesproken dat een en ander wel op een massaal ontslag zou uitdraaien. Een van de aanleidingen tot de moeilijkheden is geweest een rapport van de synode van de

[p. 243]

Nederlands Hervormde Kerk over de kernwapens. Daarin wordt een oorlog met atoombommen en dergelijke onverenigbaar met het christelijk geweten genoemd. Sommigen trokken daaruit deze conclusie: als het voeren van zo'n oorlog in strijd is met de christelijke levensovertuiging, moet dan van voorbereidingen tot zo'n oorlog (bij voorbeeld: deelneming aan de nato-politiek) niet hetzelfde worden gezegd?

Niet met de religie, maar wel (en misschien des te meer) met de geestelijke volksgezondheid had te maken het conflict, dat de minister van justitie, de heer Scholten, met een televisie-maatschappij, de r.e.m., uitlokte. De r.e.m. had plannen gepubliceerd voor de bouw van een kunstmatig eiland even buiten de Nederlandse territoriale wateren, vanwaar reclameprogramma's zouden kunnen worden uitgezonden. De heer Scholten, die hier kennelijk (en terecht) het grote gevaar van geestelijke piraterij en eventueel terreur zag dreigen, kondigde een wetsontwerp aan, dat voorziet in de mogelijkheid om kunstmatige installaties, die op het zogenaamde continentale plateau van de zeebodem rusten, als Nederlands grondgebied te beschouwen. De Nederlandse strafwet mag er dan op van toepassing worden gebracht, hetgeen inhoudt dat de overheid kan optreden als iemand op zo'n eiland zonder vergunning tv-uitzendingen gaat verzorgen. Deskundigen op het gebied van het internationale recht stonden vrijwel unaniem op het standpunt, dat minister Scholten gerust zijn gang kon gaan. Het argument van de r.e.m. dat het beginsel van de ‘open zee’ werd losgelaten, werd bestreden met de redenering dat de nieuwe wet dit beginsel juist zou beschermen: tegen misbruik.

Er was nog een beginsel dat aan bescherming begon toe te komen: het principe van de vrije bezitsvorming. De heer Zwolsman, een magnaat van belang, begon angstaanjagende monopolistische neigingen te vertonen. In de loop van 1963 had hij tal van hotels en dergelijke opgekocht, in februari werd bekend dat hij de Euromast te Rotterdam en de Amsterdamse Rijtuigmaatschappij had overgenomen. De burgemeester van Den Haag had hem wegens zijn activiteiten langs de Noordzeekust al in een eerder stadium van hoogmoedswaanzin beticht, nu ging het erop lijken dat de heer Zwolsman economische alleenheerschappij op het oog had. En wat voor aspiraties had hij nog meer, zo werd geïnformeerd. Politieke? Zou bij voorbeeld de markt van de toch al niet zo draagkrachtige Nederlandse kranten veilig voor hem zijn?

[p. 244]

Het ging ernaar uitzien, dat ook op dit terrein wetgevende arbeid kan worden verwacht. Maar voor het zover is, zullen nog wel enige politieke voorgesprekken moeten worden gevoerd. Want inperking van de vrijheid van bezitsvorming is iets, waartegen een Nederlander natuurlijke tegenzin heeft. Toch zal er, als de ontwikkeling à la Zwolsman zich gaat voortzetten, op den duur moeten worden ingegrepen. De gemeenschap heeft recht op bescherming tegen consequenties die ‘zum Teufel führen’.

1 maart 1964.

De eerste noot bij de vorige kroniek bevatte een merkwaardige zetfout. Er stond: ‘De gegevens zijn betrekkelijk schoon gebleven.’ Wij zijn benieuwd naar de associaties die deze wending bij de lezer heeft opgeroepen. Ter geruststelling: ‘schoon’ moest zijn ‘schaars’ - h.l.