De Gids. Jaargang 127

[p. 228]

Hans Andreus | Reacties van een lezer

De afstandelijkheid van L. Th. Lehmann

L. Th. Lehmann was voor mij een van de dichters van ‘vroeger’. Of beter: een van mijn vroegere dichters. Want ik bedoel dit letterlijk en hoogstpersoonlijk: ik las Louis Lehmann, samen met Marsman en Slauerhoff en Bloem en Hendrik de Vries en het werk van iedere dichter waar ik toen maar de hand op kon leggen, tijdens, zo om en nabij, mijn veertiende jaar. Lehmann was maar zes jaar ouder, maar dat wist ik niet - ik herinner mij althans niet dat ik dat wist - en in latere jaren was Lehmann voor mij een naam uit het verleden, een nabij verleden, maar een verleden. Ik kende nog enkele regels van zijn werk min of meer uit het hoofd: de beroemde zeilcanadees die een meisje waard was passend bij de strakke wanden - en de volgens mij meesterlijke regel, daar deze steeds weer op mijn lachspieren werkte: ‘Ik ben een ziener als een witte olifant.’ Dit was voor mij dan Lehmann - en dat was dat.

Toen Lehmann opnieuw, in het midden der vijftiger jaren, poëzie ging publiceren, was ik op tweeërlei manieren verbaasd. Ten eerste omdat hij - voor mijn gevoel dan altijd - opgestaan was uit het verleden, mijn eigen verleden van een op poëzie beluste knaap; ten tweede doordat zijn poëzie zo modern, zo eigen-generatieachtig aandeed. De bundel Het echolood (1955) had geschreven kunnen zijn door wat men noemt een gematigd experimenteel, al heb ik later gemerkt dat dit voor een groot deel gezichtsbedrog is, omdat hij qua benadering van het poëtische woord nauwelijks iets met de experimentelen gemeen heeft. Maar het was toch een ‘comeback’ - en Lehmann is terug blíjven komen: vooral in de laatste jaren schrijft en publiceert hij voor zijn doen betrekkelijk veel gedichten.

Maar waarom en waardoor lijkt Lehmann nu ‘modern’ (en dit dan in de zin van het tegen de experimentelen aanhangende) en ìs hij het bepaald niet? Ik geloof onder andere hierdoor: de beweging van de Vijftigers was in vele opzichten een bijna religieuze

[p. 229]

revolutie (maar dan moet men mij wel het plezier gunnen om het woord religieus in een bijzonder brede betekenis op te vatten:) 1. in de zin van verbinding: de experimentelen wilden door middel van het woord verbindingen slaan naar alle soorten en lagen van in de mens aanwezige, althans vermoede, realiteiten (en dit dan in tegenstelling tot een meer anekdotische poëzie: het dichterlijk verhaaltje over wat er vlak voor je neus of vlak aan de oppervlakte van je gevoelens en/of gedachten gebeurt); 2. in de zin van een geloof in en aan het woord: het woord als kracht, als macht, als bijna autonoom en geïnspireerd werktuig; het woord als onthuller, aan-het-licht-brenger, middelaar èn verwezenlijker, als schepper, - het woord als wáár-maker van de mens en al zijn werkelijkheden. (En dat men natuurlijk mettertijd een weinig is teruggekomen van deze al te hoog en al te laag grijpende visie, heeft niets te maken met het oorspronkelijk uitgangspunt van wat de Vijftigers ‘wilden’ - ‘wilden’ tussen aanhalingstekens, omdat een en ander vanzelfsprekend ten dele onbewust was.)

Louis Lehmann is echter - zelfs wanneer men het woord religieus in bovenstaande allerbreedste betekenis wil aanvaarden - helemaal niet religieus. (Of misschien voor één pro mille en dat is dan wel te verwaarlozen.) Hij moet niets hebben van enige mythe-vorming voor eigen gebruik; hij schuwt iedere opvatting van het woord als Zaligmaker van het Gedicht; hij is daarbij als de dood om dupe te zijn van welke grote gevoelens dan ook die in welke grote woorden dan ook zouden kunnen worden uitgedrukt; - en wanneer ik zijn gedichten lees, moet ik denken aan een soort Angelsaksische Voltaire - of misschien meer nog Diderot -: iemand die een spiritueel wantrouwen heeft ten aanzien van zichzelf en de Grote Dingen van het Leven; - iemand die afstand wil en die afstand wil bewaren - en die bij iedere inzet van zichzelf ogenblikkelijk al zegt: Nou goed, dat doe ik dan maar, maar ik ben toch wel belachelijk, vind je niet?

(Ik wil hierbij wel verklaren dat ik het heb over L. Th. Lehmann als dichter en niet over hem als lezer en mens; ik meen te weten dat hij zich met William Blake en Cowper Powys bijzonder kan amuseren - en uit zijn gedicht ‘Godsdienst’ uit zijn bundel: Who's who in Whatland blijkt, dat hij bij voorbeeld met de poëzie van George Herbert en Juan de la Cruz op de hoogte is - wat men van weinig Nederlanders kan zeggen, maar wat voor de erudiet Lehmann niet verwonderlijk is - en dat hij deze halve of hele mystici enige

[p. 230]

bewondering niet wil onthouden. Ik wil hiermee alleen maar zeggen dat Lehmann niet een sektarisch rationalist is, dat hij zich voor andere en desnoods hoogvliegende zaken kan openstellen; kortweg: dat Lehmann geen protestant is - en ook dit weer in de allerbreedste, of allerengste, betekenis van het woord.)

Maar ik ben blij toe dat ik nu eindelijk aan de bespreking van Who's who in Whatland (Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 1963) ben toegekomen. Want daarvoor zit ik hier achter de schrijftafel en ik had natuurlijk deze kritiek of kroniek logischer moeten opbouwen. Ik geloof echter niet dat ik een echt criticus ben - hoogstens een reagerend lezer -; ik hoop dat dit laatste voldoende is om tenminste een kroniekschrijver te zijn.

Who's who in Whatland (dus: wie, wat, waar, hoe, wat?) is Lehmanns laatste bundel. En wanneer ik deze lees, moet ik zeggen dat zijn gedichten (zie mijn vorige opmerkingen over eigen-generatie-achtigheid en verschil in ‘moderne’ mentaliteit) ternauwernood bij mij aanslaan. Ik wìl wel - want ik heb sympathie genoeg voor dit soort ‘debunking poetry’ -, maar het lukt niet.

Beginnen we. Bij het begin. ‘Opbouwend betoog’ heet het eerste gedicht - en bij de titel alleen al, wanneer ik het oog heb laten gaan over het eronder staande gedicht, denk ik: O, Lehmann moet weer ironisch (namelijk zelfverdedigend) zijn. En bij het slot van het gedicht (‘Bloed houdt de moed erin / als een pathetische voordrachtstoon’) denk ik: Wéés dan pathetisch als je dat wilt, maar zeur niet over de afstandelijkheid die je blijkbaar toch weer moet laten zien. Het een of het ander, maar niet vlees noch vis, niet die verdomde voorzichtigheid, die bij voorbeeld bij mensen met levensovertuigingen uitloopt op het eten van ongepelde rijst of ander gezondheidsvoedsel.

Maar deze geïrriteerde reactie van mij neemt niet weg dat ik de rest van de bundel toch niet met afweer of verveeld lees. Het is allemaal intelligent, niet àl te cerebraal, het heeft geest (en weinig ‘ziel’ - ja, wat dàcht je! zou Lehmann wellicht uitroepen); de gedichten over zijn jeugd: ‘Ouderhuis’, ‘Uit logeren’, geven een indruk van een soort beheerste ontroering (maar zó beheerst dat deze toestanden, paradoxaal genoeg, soms apert kinderachtig aandoen); - het spotdicht op onder meer Robert Graves, de uiterst ijdele dichter, en schrijver van The white goddess: Absolute Muze, mitsgaders Algodin, waarzonder geen echte dichter het kan stellen, volgens Graves dan, dit spotdicht heeft nog vijftig keer meer op

[p. 231]

mijn lachspieren gewerkt dan voornoemde Lehmannse regel over de witte olifant; - zijn enkele gedichten over Griekenland zijn - zoals dat ook en méér nog in zijn vorige bundel Een steen voor Hermes het geval was - een verademing want een ontluistering van de (Duitse) Griekse mythe van de blankmarmeren tempels (terwijliedereen kan weten dat die tempels Karel-Appeliaans beschilderde en uiterlijk nogal rauw uitziende godenhuizen waren); - enfin, ook zijn gedichten over Nederland compleet met beukenootjes in het bos en zelfs die gedichten waarin hij terugmijmert naar blijkbaar een verloren geliefde (op dubbel beheerste manier dan), - ach, het verveelt niet, het is echt wel te lezen, het heeft alle voordelen van een poëzie die koel en afstandelijk en zonder flauwe kul wil zijn.

Maar het beroerde is dat ik niet één gedicht van zo'n bundel zou willen overlezen. Ik heb deze bundel gelezen en zeg: Ja, goed, ik weet het wel, mooimooimooi of juist niet mooimooimooi, maar ik hoef het niet meer, ik heb een en ander voor kennisgeving aangenomen, en het was me echt niet onsympathiek, maar moet ik nou wéér? Nee.

En dan wil ik toch zeggen dat ik eigenlijk niet van Marsman houd. Die man had bij wijze van spreken zoveel wilde lucht in zijn stem, dat hij soms iets weg had van een mislukte operazanger. Maar ik wil graag verklaren dat Marsman juist door dat tevéle toch een dertig of veertig gedichten heeft kunnen schrijven die ik niet zo licht vergeet als zo ongeveer alles van Louis Lehmann. En Lucebert heeft zich door oerwouden van woorden heen geworsteld - en is daar meestal ook wel in blijven steken -, maar enkele tientallen van zijn gedichten zijn voor mij meer een poëtische werkelijkheid dan al de tóch angstvallige aftastelijkheden van Lehmann, de man die geen dupe wil zijn en dit dus erger is dan wie dan ook.

Goed, ik begrijp het wel, denk ik, dat afstandelijke als levenshouding en (ook dichterlijke) techniek. Maar weinig dichters schrijven er goede poëzie mee. (Leopold misschien.) En het is voor mij ook een veeg teken, dat Lehmann in zijn werk zoveel plaatsnamen en eigennamen nodig heeft die het dan wel bizar ‘doen’ (Aldermaston, Holy Loch, de kippesoorten Buff Orpingtons, Rhode island reds, white Wyandottes, dichternamen: Thomas Chatterton, Chairil Anwar, et cetera), maar op den duur de indruk wekken van een zekere machteloosheid van de dichter inzake zijn woordgebruik. Waar Lehmann ook allemaal geweest moge zijn en hoeveel namen van kippen en dichters hij ook kent, wanneer men in

[p. 232]

een bundel zo'n honderd keer met bestaande namen werkt, is dat verdacht.

Toch lukt het een enkele maal, niet alleen het gebruiken van namen (in dit geval dan namen van zeilen), maar lukt het gedicht, het afstandelijke Lehmannse gedicht:

Ik lees graag boeken over houten schepen,
die technisch zijn, maar niet gevaarlijk meer.
De zee en hout hebben zo'n goede geur,
en dan het beeld van masten, met hun raas,
versierd met ongelofelijke zeilen
met namen als fok, bramzeil, bovengrietje,
het is een blanke kerstboom, nee, veel beter.
Toch is er meer gestonken en gestorven
in houten schepen, dan sindsdien in staal.

Maar ik wou wel dat ik zo'n schip dan ook zag varen of op zijn minst ergens aan een kade liggen. Maar zelfs in dit geslaagde en plezierige gedicht zie ik toch alleen Lehmann die opmerkingen maakt over houten schepen.