De Gids. Jaargang 127

[p. 52]

Redbad Fokkema | Het taboe rond Achterberg

Hoewel van Aafjes tot Vestdijk de kritiek op de poëzie van Achterberg rekening heeft gehouden met biografische gebeurtenissen, zijn de evenementen zelf nooit met zoveel woorden omschreven. Door deze methode is de nieuwsgierigheid naar het leven van de dichter op buitensporige wijze geprikkeld. De lezer die afgaat op wat gezegd en geschreven is, moet wel de indruk krijgen als zou hij de poëzie van Achterberg niet kunnen begrijpen zonder kennis van diens leven. Deze gevolgtrekking is uiteraard onjuist: de dichter heeft de lezer zo veel te zeggen als staat te lezen in zijn gedichten. De belangstelling voor het leven van Achterberg kan een tamelijk ongezond karakter aannemen, wanneer niet is aangetoond dat dit leven onlosmakelijk verbonden is met het werk. Dit bewijs nu valt moeilijk te leveren, want het kan immers ook zijn dat de poëzie het leven heeft beïnvloed. Dat deze vragen relevant zijn voor een diagnose van een ziektebeeld, of voor het schrijven van een biografie, is evident. Of de beantwoording ervan van belang zal zijn voor een beter begrip van Achterbergs gedichten moet worden afgewacht, aangezien de verhouding van leven en werk niet een eenvoudige correlatie is van oorzaak en gevolg.

Nu de kritiek eenmaal de droom als anagram in haar analyses heeft betrokken, is de verontwaardiging over de vaagheid waarmee dit is geschied alleszins gerechtvaardigd. Indien immers de dood van een vrouw van belang is voor het begrip van Achterbergs poëzie, zijn er geen redenen te bedenken die deze geheimzinnigheid kunnen billijken. Wanneer echter deze dood volstrekt onbelangrijk is voor het juiste verstaan van de gedichten, zijn de zinspelingen op biografische feiten alleen maar een opzichtige manier om eigen onkunde of wanbegrip te verhullen. Aan de andere kant behoeft het feit dat talloze critici zich hebben beziggehouden met het thema van de gestorven geliefde, nog niet te betekenen dat zij deze romantische verschijning gelijkstellen aan de prozaïsche hospita. Deze identificatie zou toch op zijn minst een miskenning inhouden

[p. 53]

van het dichterlijk vermogen de werkelijkheid te vervormen en irreële en reële feiten te herschikken tot een literair authentiek arrangement, dat min of meer losstaat van ervaren feitelijkheden. Bovendien is het thema van de gestorven geliefde in poeticis nu ook weer niet zo opzienbarend dat het beslist zijn pendant moet hebben in de werkelijkheid. Mocht door het doorbreken van het taboe rond Achterberg, zoals onder dekking van derden onlangs geschied is door de Haagse Post, een toevallig lezer geschokt zijn in de historiciteit van de u-figuur, dan is de onthulling voor hem alleen van belang omdat hij dan hoognodig zijn al te gemakkelijke interpretaties en identificaties zal dienen te herzien. Op deze manier zijn de indiscreties van de Haagse Post niet onwelvoeglijk, omdat zij relevante informatie bieden en de poëzielezer van verkeerde conclusies vrijwaren. Nu is deze interpretatie van de beweegredenen die het weekblad ertoe geleid hebben de ware toedracht te ontsluieren, waarschijnlijk te welwillend, omdat in zijn kolommen alleen het verdoezelde aspect van het leven van Achterberg wordt belicht zonder aanduiding of deze onthullingen nu van belang zijn voor het begrip van zijn poëzie.

Hoezeer ik ook overtuigd ben van de overschatting van het biografische element in de artikelen over de poëzie van Achterberg, toch blijven enkele tekstveranderingen in een paar gedichten verrassend. De veronderstelling is gerechtvaardigd dat deze wijzigingen voortgekomen zijn uit een wens naar verhulling, wanneer zij na 1937 worden herdrukt. In het gedicht Wedergeboorte, dat in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift van november 1928 en in Afvaart (1931) opgedragen is aan Cathrien, worden de regels:

lang achter hen ligt zij vermoord,
van wie zij nochtans helder zingen;

in Oude cryptogamen (1951) vervangen door:

een aureool heeft haar omgloord,
van wie zij heden helder zingen;

Een verrassing is ook dat Achterberg in het gedicht Moeder in Opwaartsche Wegen van november 1933 regels schrijft als:

ik ben een moordenaar, maar overmorgen
eten wij koek, die zij gebakken heft.

Dit kan de dichter rustig neerschrijven omdat het een dichterlijke

[p. 54]

wending is om zijn ondankbare verhouding tot zijn zorgzame moeder te beschrijven. In 1941 wordt Moeder opgenomen in Osmose; dan zijn de geciteerde regels veranderd in:

wie ik ook werd, wij eten overmorgen
de koek die zij gebakken heeft.

In het gedicht Graalridder, gepubliceerd in Opwaartsche Wegen van september 1938 en in Eiland der ziel (1939), wordt de ook uit christelijk oogpunt te krasse mededeling:

moordenaars altemaal...,
...en mijzelve in het bijzonder

in Cryptogamen (1953²) geneutraliseerd in:

zondaren altemaal...
en mijzelve in het bijzonder.

Een gedicht waaraan veel is geknutseld is Droomballade. In De Vrije Bladen van augustus/september 1930 en Afvaart heet het Moordballade; van de eerste versie luiden de eerste en zesde regel:

O gij die ik had omgebracht.

den dood in mijnen lach.

En de derde strofe begint aldus:

Toen stond gij op en vond
mijn handen, waar uw bloed afdroop.

In Oude cryptogamen blijft de eerst geciteerde regel dezelfde, de tweede wordt:

den dood binnen mijn schaterlach.

Het begin van de derde strofe gaat luiden:

Toen stond gij op en wond
mijn handen langzaam uit de knoop.

In de bloemlezing Voorbij de laatste stad blijven deze regels dezelfde, maar in de eerste strofe wordt de eerste regel:

O gij die ik had opgewacht.

En de zesde regel:

[p. 55]

 

den dood onder mijn schaterlach.

Uit deze vele veranderingen, die wellicht zijn aangebracht uit ritmische èn verhullende overwegingen, te concluderen dat Droomballade een sleutelgedicht is, lijkt mij te ver gaan. Verwonderlijk is niet dat dit gedicht veranderd is, maar dat zoveel andere gedichten die op de droom als anagram lijken te zinspelen, zoals bij voorbeeld Vrouw en Het schuldig lied, níet veranderd zijn. De reden zal wel zijn dat zij, evenals de gedichten waaruit uitvoerig is geciteerd, niets te maken hebben met het onthulde biografische feit. De veranderingen zijn aangebracht na 1937 om argwaan bij de lezers uit te sluiten. Woorden als ‘moordenaar’ en ‘moord’ hebben voor de dichter een teveel aan ‘kerngewicht en draagvermogen’ gekregen, dientengevolge worden zij vervangen door minder geladen woorden. Dat de wijzigingen tevens de gedichten krachteloos hebben gemaakt, is voor Achterberg geen overweging geweest. Had de dichter trouwens alle argwaan van lezers met een verkeerd gerichte belangstelling willen buitensluiten, - hij zou zijn gedichten niet hebben moeten publiceren, tenzij geheel herschreven. Nu moeten de nieuwsgierigen het maar doen met de contradicties van de Haagse Post: ‘Tot vlak voor zijn dood was Achterberg doodsbang voor de herinnering aan de gebeurtenissen in 1937’; mag dit al waar zijn, onduidelijk is waarom er dan even later volgt - volledig hiermee in tegenspraak - : ‘zijn poëzie: een ode aan de dood, een machteloos pogen de herinnering aan haar levend te houden’. De in poëzie geïnteresseerde lezers zullen in de zogenaamd zinspelende gedichten verhevigde liefdespoëzie kunnen herkennen, - niet meer en niet minder. Aan de nieuwsgierigen en aan de zich verhullende auteur van het Haagse Post - artikel zou ik, in de zwakke hoop dat ze die zullen begrijpen, enkele regels uit Sneeuwgang van Achterberg ter overweging willen voorhouden:

Ik zou nu naar ieder mens willen gaan
en zeggen: ik was niet zoals gij meende.

Ze zijn misschien niet om mij begaan;
ze hebben hun eigen bezigheden.