De Gids. Jaargang 120

[p. 404]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Wrok tegen het verleden

Men heeft Françoise Sagan, die op haar achttiende jaar een opzienbarend boek schreef, ten onrechte willen zien als ‘de spreektrompet’ van de verbitterde, gedesillusioneerde jeugd. Wie een en ander heeft gelezen van de groep jonge schrijvers in Engeland (werk van John Wain, Lucky Jim van Kingsley Amis, Room at the top van John Braine) weet, dat in Engeland inderdaad een na-oorlogse revolutie in de letteren gaande is.

Tot deze groep, die de naam van The angry young men heeft gekregen, behoort ook John Osborne, die vorig jaar met zijn eerste toneelstuk ‘Look back in anger’ met één slag zijn naam heeft gevestigd. De vertoning ervan door The English Stage Company was de grote toneelgebeurtenis van de laatste jaren. Het is nu door de Arnhemse toneelgroep Theater in ons land in de vertaling van Anty Westerling opgevoerd.

Osborne, op zijn negentiende jaar acteur geworden, had toen reeds enige stukken geschreven (The devil inside en Personal Enemy), waarmee hij geen succes boekte. In 1954 schreef hij Look back in anger, en dit sloeg in. Het werd voor de televisie gebracht, het zal in Broadway worden gespeeld en binnenkort wordt het verfilmd. Hij schreef inmiddels een nieuw stuk: The entertainer, waarin Sir Laurence Olivier de hoofdrol zal vertolken, (de Haagsche Comedie heeft het aangekocht), en kort geleden voltooide hij: Love in a myth, ‘a black-hearted comedy, a cankered pièce rose’, zoals hij het zelf kenschetste.

De groep, die zich om Osborne heen vormde, bestaat uit jonge intellectuelen uit de onbemiddelde klasse. Sommige van hen zijn door een beurs in staat gesteld te studeren, niet in Oxford of Cambridge, maar aan een eenvoudige universiteit, waar zij als werkstudent zelf de

[p. 405]

zorg voor het dagelijks leven dragen. Na hun studie moeten zij zonder de hulp van een naam of van fortuin trachten, zich een positie in de maatschappij te veroveren.

Deze jonge mensen zijn volwassen geworden in een wereld, die zonder illusies is. De ouderen moeten het fiasco erkennen van hun voos-gebleken idealen. Een wereld, waarin de techniek zich toelegt op vernietiging, die wellicht de hele planeet zal doen verdwijnen. Jonge mensen kunnen zich niet inzetten, voor wèlk ideaal ook. ‘Want als de grote klap komt, gaat de hele mensheid er aan.’

Jimmy Porter, hoofdpersoon van Look back in anger en in vele opzichten een zelfportret van de schrijver, is een door het leven getourmenteerde, fel-emotionele jongeman, vol wrok over het onrecht in de wereld. Hij zet de vroegere klassenstrijd als het ware voort. Want hij en zijn soortgenoten staan in wankel evenwicht op de grens van twee maatschappelijke gebieden. Zij hebben zich uit de arbeidersklasse omhoog gewerkt tot intellectuelen; zij behoren niet meer tot het proletariaat, maar evenmin worden zij opgenomen in de ‘betere kringen’, die op hen blijven neerzien.

Jimmy woont met zijn vrouw, Alison, op een armoedige zolderkamer en verdient wat geld in een snoeptent. Hij heeft geweigerd enig compromis met de bezittende klasse te sluiten en daarom ook geen betere betrekking willen zoeken, maar zijn wrok is uitgegroeid tot haat, door de wijze waarop zijn schoonmoeder hem heeft behandeld. Alison, de dochter van Kolonel Redfern, is een meisje uit een rijk, onbezorgd gezin. Zij werd verliefd op Jimmy en zij zijn drie jaar geleden getrouwd, hetgeen een schandaal heeft veroorzaakt.

Kolonel Redfern is een man met groot militair prestige geweest, maar voelt dat in de veranderde maatschappij zijn autoriteit niet meer onaangetast is en men hem niet meer met het nodige respect beschouwt. Het huwelijk van zijn dochter met een wildeman als Jimmy betekende voor hem en voor zijn vrouw een catastrofe. Alison's moeder heeft Jimmy door detectives laten schaduwen, want volgens haar moest hij een misdadiger zijn om met haar dochter te durven trouwen.

Zij maakte verschrikkelijke scènes. Na de huwelijksvoltrekking sloot zij de deur voor haar dochter en vond het jonge paar nergens een onderdak dan bij een oude werkvrouw, de moeder van Jimmy's overleden vriend Hugh. Deze oude vrouw had een zwak voor Jimmy en zij was het, die hem aan een broodwinning hielp door de snoeptent voor hem te kopen, die hij later mocht terugbetalen.

[p. 406]

Alison heeft alles flegmatiek over zich heen laten gaan. Ook bij de vijandige aanvallen van haar moeder bleef zij steeds neutraal, alsof het haar niet aanging. Deze ‘aristocratische’ onaandoenlijkheid prikkelt Jimmy ondragelijk, en in de drie jaren van hun huwelijk is haar houding voor hem een obsessie geworden.

Hij sart haar, beledigt en vernedert haar, in de hoop dat zij eindelijk eens woedend zal worden, maar zij reageert alleen met zwijgen. Als hij bericht krijgt dat de oude werkvrouw, die hen beiden zo hartelijk heeft opgenomen, stervende is, wil hij naar haar toe en vraagt Alison mee te gaan, maar zij weigert.

In zijn bitterheid spreekt hij de wens uit, dat Alison ééns zal breken door het geweld van een alles overheersend verdriet, hij hoopt dat hij dan in haar tranen mag waden, dat zij haar gezicht in de modder zal wrijven...

Hun huwelijk is een woestijn geworden, waaruit zij telkens vluchten naar de oase van de erotische liefde, gesymboliseerd in de twee wollige beestjes die boven op de kast staan, een ruige Teddy-beer en een eekhoorntje met een glanzende, gekrulde staart.

Aan Helena, een vriendin, vertelt Alison, dat zij een kind verwacht. Zij heeft het haar man niet kunnen zeggen, zij is doodmoe van de strijd, die zij met elkaar voeren. Helena overtuigt Alison, dat zij een poos moet weggaan om tot rust te komen. Zij zorgt dat Alison's vader haar komt halen, als Jimmy op reis is.

Hoe ver de werelden van Jimmy en Alison uit elkaar gelegen zijn wordt duidelijk door de verschijning van de deftige oude kolonel in het armoedzoodje van de zolderkamer. Met hem komt het vooroorlogse Engeland op, met peers en lords en het leger van de Maharadja, dat in India onder het commando van kolonel Redfern stond. Hij is de verpersoonlijking van dat veilige verleden, waarin Alison haar kinderjaren beleefde, hetzelfde verleden, waartegen Jimmy zijn wrok heeft opgetrokken omdat het de wegbereider was van het gruwelijke vandaag.

Als Alison met haar vader vertrekt wacht Helena op Jimmy. Bij zijn terugkeer geeft zij hem een klap, maar dan slaat zij plotseling de armen om hem heen. Deze Helena met haar godsdienstige overtuiging, die Jimmy's haren overeind deed staan, is meegesleept door de felle kracht van zijn levens-verontwaardiging, van zijn toorn en van zijn viriliteit. Maar zij blijft zich scherp bewust van goed en kwaad. Want, als maanden later de deur opengaat en Alison terugkeert, vernietigd door het verdriet over haar doodgeboren kindje, weet Helena dat zij moet heengaan.

[p. 407]

Dit slot, waarbij Jimmy en Alison elkaar terugvinden en elkaar nu verstaan, is het aangrijpende einde van een fascinerend stuk. Het is jong, springlevend, direct, met intense spanning geschreven. Het is door en door van deze tijd, hard en bruut, maar in zijn ruwheid oprecht. Jimmy zit vol sprankelende invallen en zijn ironische monologen slaan dikwijls de spijker op de kop, terwijl zij met scherp taalgevoel zijn geformuleerd.

Osborne is een zeer begaafd toneelschrijver. Hij heeft zijn these, wrok tegen het verleden, sterk gefundeerd door zijn abstracte bezwaren tegen de maatschappij te concretiseren in de verhouding van een man uit de volksklasse met een vrouw uit de ‘betere kringen’. Zijn algemene onbehagen wordt gedemonstreerd in zijn verbintenis met een vrouw, die hem niet is toegedaan. Aan het slot blijkt dan de liefde toch de meeste te zijn.

Osborne bewijst zijn aangeboren gevoel voor toneel door telkens een scène een verrassende wending te geven. Nadat Helena Jimmy een klap heeft gegeven is er een moment van roerloosheid. Men verwacht, dat Jimmy, die haar gewaarschuwd heeft géén gentleman te zijn, haar dit gebaar betaald zal zetten. Maar dan slaat zij de armen om zijn hals. Later zullen Helena en Jimmy uitgaan, hij is op weg naar de deur, en op dat moment komt Alison terug.

Osborne houdt de aandacht voortdurend gespannen. De figuren zijn naar het leven getekend, zowel Jimmy Porter als Alison en haar vader. Bijzonder frappant is de figuur van Cliff, de vriend des huizes, die als buffer fungeert tussen Jimmy en Alison. Met zijn nuchtere opmerkingen neutraliseert hij het venijn van Jimmy; hij troost en steunt Alison als Jimmy haar en haar moeder heeft beledigd en stuurt Jimmy de kamer uit, als hij de strijkplank met het hete ijzer tegen Alison aan heeft laten vallen.

Men mag van deze jonge schrijver, die zelf acteur is en dus het metier verstaat, veel verwachten. Zijn werk bezit nu naast de glans, ook nog de tekortkomingen van de jeugd. Maar hier is iemand aan het woord die iets te zeggen heeft, dat van onze tijd is. Achter het ogenschijnlijk negativisme van dit eerste stuk staat de spanning van een geweldige levensdrang, die zich in allerlei vormen kan manifesteren. Osborne heeft nog veel verrassingen voor ons in petto, daarvan kan men wel overtuigd zijn. Daarom zien wij gespannen uit naar zijn volgend werk, en naar de nieuwe toneelstukken die hij van plan is te schrijven.