De Gids. Jaargang 120

[p. 327]

J. Greshoff
Agenda zonder data

De ongure personen door Vestdijk fatsoensrakkers gedoopt hebben zo lang het mij heugt hun werk van verdachtmaking en geestelijke beknotting met een beklemmend doorzettingsvermogen voortgezet. Ik heb echter de indruk, dat er thans nog wat meer dan ooit door dezulken met het woord ‘pornografie’ geschermd wordt, waar zij dan als ik het wel begrepen heb, een ongunstige betekenis aan toekennen. Niemand echter is er naar mijn mening in geslaagd een ook maar gedeeltelijk juiste en bevredigende omschrijving te geven van het begrip dat zich achter deze vakterm verschuilt. In elk geval staat het voor mij vast dat men zeer verschillende aangelegenheden ten onrechte met dezelfde naam aanduidt. In de Verenigde Staten waar dit soort ketterjacht in de laatste jaren met grote voortvarendheid beoefend wordt, steunt men in hoofdzaak op een rechterlijke omschrijving, uit het jaar 1868. Deze luidde: ‘whether the tendency of the matter charged as obscene is to deprave and corrupt those whose minds are open to such immoral influences and into whose hands a publication of this sort may fall.’ Dit geheel lijkt mij een mengeling van vele vaagheden en onjuistheden in een kort bestek.

Ten eerste wat is in dit geval strekking (tendency)? Veronderstelt dit woord een doelbewuste wil? Of kan er van een geschrift een zeer bepaalde werking uitgaan zonder dat de schrijver dit bedoeld heeft? Voorts mag men niet vergeten dat het woord strekking in dit verband begrensd wordt door twee persoonlijkheden: de ene die de strekking in zijn geschrift legt, de andere die er deze strekking uit op diept. Er zijn lezers met een licht ontvlambaar gemoed, die in een betrekkelijk onschuldig geschrift, onmiddellijk de schrikbaarlijkste dingen ontdekken. Terwijl anderen bij een krasse tekst volkomen onbewogen blijven. Is nu in het eerste geval dat betrekkelijk onschuldige geschrift obsceen en in het tweede het betrekkelijk ondeugende onschuldig?

De woorden ‘to deprave’ en ‘to corrupt’ laten beiden een ruime speling voor vele uitleggingen. Strikte en onveranderlijke grenzen zijn hier niet te trekken. Deze definitie is, zoals ik zei, van 1868. Toen dacht men over al deze dingen volkomen anders dan nu. En het is onjuist en oneerlijk om de woorden to deprave en to corrupt, nu te gebruiken in de betekenis welke zij in 1868 hadden. Vervolgens wordt er gesproken van ‘immoral influences’. Aangezien er geen vaste wetten bestaan die ons doen kennen wat zedelijk en onzedelijk is, en daarbij algemeen geldig zijn, is het hoogst gevaarlijk met zulke termen te schermen. En ten slotte is het wel heel vaag om enig gewicht te hechten aan invloeden op volkomen onbekende personen, waarvan men niet eens zeker is dàt zij die zullen ondergaan. Want er staat immers: ‘into whose hands a publication may fall’.

[p. 328]

Met zulk een verouderde definitie, gevaarlijk door zijn onbepaaldheid, gaat men dikwijls zeer ernstige geschriften te lijf, welke de een of andere georganiseerde groep fatsoensrakkers niet aanstaan. Een ieder heeft het op zijn tijd over pornografie en eigenlijk niemand weet waar hij dan over spreekt. Ik ben er zo goed als zeker van dat zij, die zich smalend over pornografie uitlaten, nog nooit één werkelijk pornografisch geschrift in handen gehad hebben. In hun domheid en voor het gemak noemen zij alles wat in de letterkunde realistisch of naturalistisch genoemd wordt, pornografisch. De echte pornografie wordt weinig meer vervaardigd. En de handel er in bepaald zich in hoofdzaak tot reeds bestaande exemplaren. Deze werden gemaakt in Parijs, in Budapest en naar ik geloof ook wel in Lissabon, terwijl mij enkele Duitse uitgaven in deze trant onder de ogen kwamen. De uitgevers van deze boekwerken maakten gebruik van een bestaande tekst, soms van een klassiek schrijver, of er werd aan een levend auteur de opdracht verstrekt er een te schrijven. Prozaïsten, die in hun tijd een wereldnaam bezaten zoals Pierre Louys, hebben heel wat voor deze markt geleverd. Een van zijn meest bekende bijdragen tot dit terrein der letterkunde was ‘Trois filles de leur mère’, dat onder ons gezegd en gezwegen een stomvervelend boek is.

Waarom er wettelijke bepalingen tegen dit niet zelden hoogst artistiek bedrijf gemaakt moesten worden, is mij in het geheel niet duidelijk. Voor de jeugd behoefde men niet te vrezen. De verzamelaars van erotica lopen niet met hun verzameling te koop, want juist in een zekere geheimzinnigheid ligt een van de bekoringen van hun ontspanning. En verder kan ik niet inzien met welk recht men een volwassen, meestal zeer intelligent staatsburger het recht ontzegt, zich met dit soort lectuur en illustraties te vermaken. Ik zeg dit niet bij wijze van boutade. Het is mij als werkelijk vrijzinnig man onbegrijpelijk hoe men het waagt zich met eens anders genoegens in te laten, genoegens waarmede hij niemand, ook zichzelf niet schaden kan.

Vestdijk's fatsoensrakkers spreken in zulke gevallen met een geveinsde afschuw van zinneprikkelend. Maar wat doen wij de gehele dag anders dan onze zinnen prikkelen. Alcohol, tabak zijn uiterst zinneprikkelende ingrediënten. De smulpapen, die in de Franse keuken òpgaan, verlustigen zich in een intensieve zinneprikkeling. Zij die in hun tuin genieten van de geur van een roos, prikkelen hun zinnen. En zonder de geestelijke invloed van poëzie, schilderkunst en muziek te ontkennen, is het toch duidelijk dat die steeds gepaard gaan met een weldadige prikkeling der zinnen. Door een vrijwel onafgebroken en eindeloos geschakeerde zinneprikkeling alleen blijven wij ons bewust dat wij leven. Nu doet zich het wonderlijk geval voor dat van de duizend-en-één wijzen om dit zingenot te bereiken, er duizend algemeen aanvaard en sommige zelfs algemeen geëerd worden, terwijl zonder enige naspeurbare reden de duizend-en-éénde taboe verklaard werd. Volgens de ware fatsoensrakker mag men er niet over denken, niet over spreken, laat staan er over schrijven.

Het wonderlijkste van het geval is dat die duizend-en-éénde een veel minder schadelijke wijze van zingenot is dan bij voorbeeld alcohol of tabak. Ik heb wel eens gehoord van mensen die zich dooddronken, ook van mensen die hun lichaam ernstige schade deden door te veel roken; doch ik geloof niet dat er ooit ter wereld iemand gestorven is ten gevolge van het lezen van een ondeugend verhaal of het bekijken van een paar vrijmoedige prentjes. Nog onlangs vernam ik, dat volgens de heren psychologen de invloed van dergelijke werken veel minder groot is dan men zich gemeenlijk voorstelt. Zij, die zogenaamde pornografie verzamelen zijn, volgens de heren deskundigen (over het al-

[p. 329]

gemeen of vrijwel uitsluitend) mensen die in de praktijk der erotiek weinig of niets in de melk te brokken hebben en dit tekort min of meer trachten aan te vullen (een half ei is beter dan een lege dop) met de spelen der verbeelding. Niemand heeft dan ook gehoord van een verzamelaar op dit gebied, die geestdriftig over een nieuwe aanschaf, de straat opstormde om de eerste de beste vrouw die hij tegenkwam te overmannen. Integendeel. Het zijn rustige, teruggetrokken heren, die 's avonds in hun studeerkamer alléén, genieten van wat hun verzameling aan schoons, vermakelijks en opwekkends bevat. Dat er aan die zogenaamde pornografie enig maatschappelijk nadeel voor wie ook verbonden is, kan niet bewezen worden.

De tijd van deze uitgaven is voorbij. En men is de naam pornografie gaan toepassen voor alle boeken waarin biologische bijzonderheden vrijmoedig of al te vrijmoedig behandeld worden. Ik zelf heb bezwaar tegen een overdadig toepassen van genetische krachttermen, maar alléén wanneer deze overbodig zijn. En ik grond dat dan uitsluitend op zuiver esthetische gronden. Ik heb echter niet het minste bezwaar er tegen wanneer deze termen en toestanden binnen de logica van het boek onvermijdelijk zijn. De president van een Engels hof, rechter Stable, zei tot de jury in zijn opsomming in een zaak tegen een schrijver die van pornografie beschuldigd werd: ‘Are we going to say in England that our contemporary literature is to be measured by what is suitable for the fourteen year old schoolgirl to read?’

Laten wij vaststellen dat van de middeleeuwen tot heden, op zijn minst negen tienden van alle letterkundige kunstwerken niet voor kinderen geschreven zijn. De klassieken zijn in hoge mate onbetamelijk; middeleeuwen en renaissance leverden stof tot zeer vele ‘ongewenste’ beschrijvingen en beschouwingen. In de zeventiende eeuw nam men geen blad voor de mond. En de achttiende was berucht om zijn sierlijke ondeugendheid. Zelfs in de negentiende eeuw, toen de huichelarij ten troon zat, werd nog heel wat gepubliceerd dat volgens de huidige bedillers ontoelaatbaar is. Een volwassen letterkunde is bestemd voor volwassen mensen die hun eigen lot in handen hebben en in hun eigen geweten beslissen over goed en kwaad. Nogmaals: dat op die mensen door een zogenaamd realistisch of naturalistisch boek plotseling een zodanige invloed uitgeoefend zou worden dat zij spoorslags het pad der deugd verlaten, is kwalijke onzin.

De aansporing tot censuur welke men overal aantreft, berust in wezen niet op het verlangen enige wat al te vrijmoedige werken te onderdrukken. Deze gehele zedelijkheidscampagne is een camouflage voor een algemene aanslag op de vrije meningsuiting. Als men over de hond komt, komt men ook over de staart. En als men eenmaal gewend is aan het verbieden, komt men er licht toe niet alléén zedelijk, maar ook ideologisch en politiek ongewenste geschriften uit de circulatie te bannen. Het kwaad dat door een uitbundige biologische openhartigheid heel misschien zou kunnen ontstaan en alle zogenaamde zinneprikkeling welke daarmee gepaard gaat, kan nooit zó gevaarlijk zijn als het verder onderdrukken van onze toch reeds zo beknelde vrijheden.