De Gids. Jaargang 120

[p. 259]

J. Greshoff
Agenda zonder data

Enige maanden geleden gaf ik mijn indrukken weer na het lezen van een roman, een eersteling geloof ik, waarin ik talloze bewijzen van een letterkundige aanleg ontdekte. Genoeg om te betreuren, dat de nog jeugdige schrijver zich niet voldoende rekenschap gegeven had van enige eisen welke, naar ik meen, onverbrekelijk met het kunstwerk verbonden zijn.

Daar is dan allereerst de keuze. Het is niet mogelijk alles wat een mens op een dag denkt en doet te boek te stellen. En in een roman heeft men te maken met vele mensen en vele jaren. Het is dus van wezenlijk belang vast te stellen wat men wel, wat men niet vermeldt, daarbij uitgaande van de overtuiging dat de opgave van iedere kunstenaar luidt: zoveel mogelijk te bereiken, met zo weinig mogelijk middelen. Terwijl men voorts zijn keuze zo moet bepalen dat door een weloverwogen afwisseling van wit en zwart een boeiend patroon gevormd wordt. Tenslotte moet de kunstenaar er zich al kiezende van bewust zijn, dat het in een roman te doen is om een waarheid en een werkelijkheid, welke iets geheel ànders zijn dan de waarheid en de werkelijkheid van het dagelijks bestaan.

In dit verband moet men of men wil of niet met een oude vertrouwde anecdote voor den dag komen. Een van Balzac's vrienden sprak hem eens over een buitensporige gierigaard, welke nog tal van andere onaangename doch niettemin schilderachtige eigenschappen bezat. Balzac besloot het geval ter plaatse te bestuderen. Hij bleef niet, naar zijn aanvankelijk plan was, zes weken, doch zes maanden bij zijn vriend logeren. Daarna keerde hij naar Parijs terug om er zijn ‘Eugénie Grandet’ te schrijven. De vriend was bitter teleurgesteld toen hij de roman thuis gestuurd kreeg. De eerste de beste keer dat hij Balzac weer zag, onderhield hij hem daarover: ‘Gij hebt van deze gierigaard een zeer onvolledig gebruik gemaakt. De levende man is zeker tienmaal zo boeiend als uw Grandet en zijn eigenschappen tienmaal zo slecht en verachtelijk als die van uw romanheld.’ Hierop antwoordde Balzac: ‘Gij hebt groot gelijk en ik ben mij wel heel duidelijk bewust van de afstand welke er bestaat tussen uw stadgenoot en mijn schepping. Maar ik weet nauwkeurig waar de grenzen liggen: als ik de man volledig had weergegeven, zou niemand in zijn bestaan geloofd hebben.’

Het gaat niet aan dat een schrijver zich verdedigt met een beroep op de werkelijkheid. Ik ontving van deze nog wat onervaren schrijver een hoffelijk verweer tegen mijn bezwaren. Daarin zei hij, althans daar kwam het op neer, dat hij al zijn stof aan de onmiddellijke werkelijkheid ontleend had. Dat is heel wel mogelijk, ja zelfs ongetwijfeld

[p. 260]

juist. Maar dat feit doet niet ter zake. De opgave welke aan de romancier gesteld wordt, bestaat in het geheel niet uit het weergeven van de waarheid, doch in het scheppen van een wereld, welke de lezer onmiddellijk als waarheid aanvaardt. Het kind vraagt zich niet af wat beleefd en wat verzonnen is in het verhaal van Assepoester, het gelóóft het, tot in bijzonderheden, onvoorwaardelijk. En de goede romanlezer is als hij een goede roman in handen krijgt, als het kind dat Assepoester leest: hij gelooft wat hem verhaald wordt, tot in bijzonderheden, onvoorwaardelijk. Wat doet het er toe of een romanstof bestaat uit wat werkelijk gebeurd is, uit mensen die werkelijk bestonden? Wat er alleen toe doet is of de schrijver zijn verhaal zó vertelt dat wij het als werkelijk gebeurd aanvaarden en dat de mensen voor óns werkelijk bestaan.

Mijn correspondent nu heeft niet begrepen wat ik hem verweet (en nu achteraf nog méér verwijt): namelijk dat hij, door gebrek aan keuze, het wáárgebeurde onaannemelijk, de waarheid ongeloofwaardig deed worden en het ons onmogelijk maakte, door zijn overdrijving, zijn twee zielige, weerzinwekkende hoofdfiguren als werkelijke mensen te zien. Er bestaan schrijvers, mijn briefschrijver vergeet dat, die in staat zijn ons in de wonderlijkste verbeeldingen te doen geloven. En andere die niet in staat zijn de volle bittere waarheid als waarheid te doen aanvaarden.

Wanneer in een gezin binnen het jaar alle tien kinderen sterven, en wij lezen dat in de krant, hebben wij te doen met een feit waaraan wij, omdat het in de krant staat, niet twijfelen, maar dat ons nauwelijks iets aandoet, omdat het menselijk gevoel nu eenmaal begrensd is. Wat ons voorstellingsvermogen te buiten gaat, kunnen wij alleen formeel betreuren, maar niet médeleven. Maar wanneer in een roman een echtpaar tien kinderen achter elkaar verliest, behoeven wij niet bezwaard te worden door de beperking van ons gevoelsvermogen, en zeggen onmiddellijk: ‘het papier is geduldig’. Men beschuldigt de schrijver van overdrijving of van onzinnige voorstellingen, zodra hij iets vertelt, dat àl te zeer afwijkt van de normale gang des levens. Het lezersvolk verzet zich instinctmatig tegen het buitenissige, het buitensporige, het onwaarschijnlijke, de overlading. Nu is het de kunst van de romancier, hen over dit instinctmatig verzet heen te helpen door de wonderlijke macht die men letterkundige overtuigingskracht noemt, en die hem in staat stelt een eigen wereld te scheppen en zijn lezers te dwingen die wereld als de hunne en dus als volkomen natuurlijk te beschouwen.

In de verhouding van schrijver tot lezer, heeft de verzekering dat iets of iemand in zijn boek waar is, geen enkele waarde of betekenis. Het is alléén te doen om de verklaring van ons, lezers, dat wij dat bepaalde iets of die bepaalde iemand als wáár erkennen. Wanneer een schilder mij een gelijkmatig glad zwart beschilderd doek voorhoudt en hij zegt daarbij: ‘dit is het leven’, kan ik deze verklaring niet aannemen omdat er geen bestaan ooit zo somber was dat er niet één speldeprikje licht doorheen brak. En mijn briefschrijver maakt de fout van deze schilder: hij bood ons een levensbeeld aan zonder één speldeprikje licht. En daar geloof ik niet aan.

Niemand zal ontkennen dat L.P. Hartley een belangrijk romancier is. Zijn woord heeft gezag, meer dan het mijne. Hij schrijft: ‘The novelist must create a world which the reader can accept and live in.’ - Dit voorschrift is blijkbaar tot mijn tegenschrijver nog niet doorgedrongen.

Ongeveer tezelfdertijd ontving ik een brief van een jong lyricus, in wiens eerste bundel ik enige gedichten ontdekte welke mij wat deden, mij wat zeiden, terwijl andere langs mij heen gleden. Hij liet mij, in de allervriendelijkste bewoordingen, weten dat hijzelf

[p. 261]

weinig gevoelde voor wat mijn voorkeur had en hij voor zich meer waarde hechtte aan gedichten, welke ik niet had aangehaald. Ik heb na het ontvangen van zijn brief zijn boekje weer eens ter hand genomen en vastgesteld, dat er onder de gedichten, welke hem in het bijzonder ter harte gaan, terminste één was dat ik onderschatte en dat mij na herhaalde lezing sterk aantrok.

Maar hierover gaat het nu niet. De jonge dichter schreef mij:

‘Uit uw opmerking spreekt duidelijk het generatieverschil. Niet in die zin dat ik een jongere generatie alleen al om het feit dat zij jonger is, zou willen stellen boven een oudere, maar de levenssfeer is zo volkomen anders, dat ik geloof, dat aan ouderen, doordat zij deze levenssfeer niet kennen, veel van hetgeen jongeren willen en doen, ontgaat.’

Deze zin heeft mij dagenlang bezig gehouden. Op het eerste gezicht leek mij wat daarin verkondigd werd redelijk en juist. Maar naarmate ik er langer over nadacht, kwam ik tot de slotsom, dat ik voor mijzelf niet kan geloven aan de houdbaarheid van deze stelling.

Daar is ten eerste dat generatieverschil. Het is een nieuw begrip in de letterkunde en ik vraag mij af of het met de werkelijkheid van de ontwikkeling in overeenstemming te brengen is. Het generatieverschil heeft in het verleden nooit, onder kenners, een wederzijds begrip en waardering in de weg gestaan. Het werk van Henriëtte Roland Holst werd door de oudere tachtigers met gejuich ontvangen, het was Van Deyssel die, met geestdriftige overtuiging, de eerste verzen van A. Roland Holst in zijn tijdschrift plaatste. De Gids stond onmiddellijk open voor de eerste proeven van P.N. van Eyck. En Marsman debuteerde in De Beweging van Verwey, die bijna zijn grootvader had kunnen zijn. Ik herinner mij niet dat bij de oudere letterkundigen iemand, vanwege het generatieverschil, Van den Bergh, De Vries, Slauerhoff niet konden verstaan. Onder die ouderen heeft de een wat meer, de ander wat minder moeite om zich in te werken in de gedichten van de allerjongsten en in het levensgevoel waar deze de uiting van zijn; maar met wat goede wil en het terzijde schuiven van vooroordelen, brengt men het een heel eind. En zo is van de zestiende eeuw af het ene nederlandse dichtergeslacht in het volgende geschoven, nu eens met een schokje, dan geleidelijk, maar altijd hebben ouderdom en jeugd (twee betrekkelijke begrippen) zich tot een ononderbroken lijn aan elkaar gevoegd. Wat aanvankelijk moeilijk leek, werd begrepen, wat als revolutionair aandeed, werd aanvaard. En zo ontstond, met zijn heffingen en dalingen, het ononderbroken, vrij ingewikkeld weefsel dat men de nederlandse litteratuur noemt.

Niemand is in staat mij te doen geloven dat deze ontwikkeling nu onlangs, plotseling en zonder opgave van redenen, tot staan is gebracht, zodat nu alles wat door de jongeren wordt voortgebracht in wezen onbegrijpelijk is voor de vorige generatie. Althans dat: van wat de jongeren willen en doen aan het vorige geslacht veel ontgaat. Deze opvatting strijdt tegen een van de grondregels van mijn litteratuurbeschouwing. Namelijk dat tijdperken, theorieën en tendensen volkomen vreemd zijn aan het wezen van de poëzie. Wát in een middeleeuws gedicht poëzie en wat in een gedicht van Andreus poëzie is, bezit volkomen dezelfde aard en waarde en oefent dezelfde werkingskracht uit. Dit besef is voor mij het beste onder woorden gebracht door Emerson toen hij schreef in Essays: Second Series, The Poet: ‘Poetry was all written before time was.’

Wanneer men aanneemt dat door generatieverschil poëzie onbegrijpelijk wordt, moet men ook aannemen dat dit verschijnsel zich tweezijdig vertoont. Wanneer aan ouderen, veel van wat de jongeren willen of doen ontgaat, is er geen enkele reden aan te

[p. 262]

nemen waarom aan de jongeren niet veel zou ontgaan van wat de ouderen willen en doen. Uitgaande van de opvatting door mijn vriendelijke briefschrijver gehuldigd, komt men onherroepelijk tot de slotsom dat alle schrijvers uitsluitend schrijven ten bate van hun generatiegenoten. Want op de jongeren van nu volgt een nieuw geslacht (het staat al te trappelen van ongeduld), dat door zijn voorgangers niet meer volledig verstaan en dus nooit behoorlijk gewaardeerd kan worden.

Tenslotte nog een vraag: indien de levenssfeer werkelijk zo belangrijk zou zijn, hoe konden wij dan nu nog één regel van Hooft verstaan? Of is het zo dat van Hooft tot Hermans er maar één levenssfeer geheerst heeft en pas daarna een tweede zich oppermachtig deed gelden? De nederlandse letterkunde wordt dan verdeeld in een eerste levenssfeer van ongeveer 1200 tot ongeveer 1950 en een tweede van ongeveer 1950 tot het algemeen onbekende tijdperk dat men Sint Juttemis noemt. Waarna dan de derde levenssfeer losbreekt. Personen uit verschillende levenssferen zijn voor elkander over en weer onbegrijpelijk.