De Gids. Jaargang 120

[p. 255]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Brecht's Volkstoneel

Het is een feit, even vreemd als bedroevend, dat het woord volkstoneel voor ons de bijsmaak heeft van iets van mindere kwaliteit. Als men bedenkt, dat in het oude Griekenland de tragedies van de grootste dichters door het gehele volk in religieuze aandacht werden gevolgd, dan moet men zich realiseren, hoezeer de functie van het toneel in de loop der eeuwen is veranderd.

Zonder uitvoerig de oorzaken na te gaan, waardoor het volkstoneel in zo een jammerlijk verval is geraakt kunnen wij vaststellen, dat dit soort theater gewoonlijk melodramatisch van inhoud is, uitsluitend in wit en zwart getekend, zonder contact met de geest, integendeel platvloers en met de primitieve strekking, dat de deugd beloond en het kwaad gestraft wordt.

Bertold Brecht, in 1898 geboren en vorig jaar overleden, heeft nieuwe impulsen gevonden voor het theater in het algemeen, maar in het bijzonder voor het volkstoneel. Tweevoudig is zijn inspiratie voor de dramatische kunst geweest: allereerst zijn groot kunstenaarschap en dan zijn geloof in de goedheid van de mens, een goedheid die zich volgens Brecht in een nieuwe maatschappelijke orde, in de gemeenschap van het communisme geheel zal kunnen ontplooien.

De naam van Bertold Brecht blijft in de eerste plaats verbonden met zijn ‘Dreigroschenoper’, en voor sommigen met zijn ‘Mutter Courage’. Voor ons land was de kennismaking met zijn blijspel ‘Meneer Puntila en zijn knecht Matti’, dat in Arnhem door de toneelgroep ‘Theater’ werd gepresenteerd, volkomen nieuw en verrassend.

In zijn duidelijk omschreven opvattingen en aanwijzingen heeft Brecht vastgelegd, in welke geest zijn werk gespeeld moet worden. Dit gebeurde

[p. 256]

in het Berliner Ensemble am Schiffbauerdamm in Oost-Berlijn, welk gezelschap ook in Parijs, in het internationale Théâtre des Nations, stukken van Brecht heeft gebracht, namelijk zijn ‘Mutter Courage’ en zijn ‘Leben des Galilei’.

Tot de theorieën van Brecht behoort ook het zogenaamde ‘Entfremdungseffekt’. Hij bedoelt daarmee, dat de acteurs niet identiek moeten worden geacht met de figuur die zij uitbeelden, maar dat zij deze figuur aan de toeschouwer moeten presenteren als een object voor kritische beschouwing.

In ‘Meneer Puntila en zijn knecht Matti’ heeft dit Entfremdungseffekt duidelijk recht van bestaan, want het gegeven dwingt de toeschouwer tot nadenken en wel op een zeer originele wijze.

Brecht heeft dit stuk in 1940 in Finland geschreven, en het gebaseerd op Finse vertellingen en op een ontwerp voor een toneelstuk van de Finse schrijfster Hella Wuolyoki. Het grootse Finse landschap van bergen en meren is de achtergrond voor het verhaal van Puntila, de grootgrondbezitter, en zijn chauffeur Matti.

Dit blijspel is op een brillante vondst gebouwd. Brecht heeft de poëtische stof van vertellingen en legenden kristal laten schieten rondom de kern: het thema van de klassentegenstellingen. Puntila vertegenwoordigt de kapitalisten, zijn knecht de proletariërs, maar zij zijn op eigenaardige manier met elkaar verbonden.

Want Puntila is een gespleten persoonlijkheid in de strikte zin van het woord. Hij is in staat, mateloze hoeveelheden alcohol tot zich te nemen en in die langdurige periodes van dronkenschap wordt hij plotseling ‘overvallen’ door korte tijden van nuchter-zijn. In zijn dronkenschap is hij een hartelijk kameraad, een man, die ‘het goede’ wil, - en zelfs zijn chauffeur de helft van zijn land cadeau wil doen en hem zijn dochter Eva ten huwelijk wil schenken, - maar in zijn gevaarlijke aanvallen van nuchterheid herroept hij al zijn edelmoedige opwellingen en toont hij zich de schrikwekkende kapitalist en uitbuiter.

De gespleten persoonlijkheid van Puntila is een rijke vondst. In zijn dronkenschap zoekt de landeigenaar de vriendschap van zijn knecht en nodigt vier vrouwen als zijn ‘verloofde’ uit op de bruiloft van zijn dochter. Maar als hij weer nuchter is, laat hij de vier ‘verloofden’ van zijn erf jagen. De zielige arbeiders die hij op de Arbeidsbeurs heeft aangenomen en ze heeft voorgespiegeld, dat ze het bij hem goed zullen hebben, stuurt hij weer weg zonder ze vergoeding te geven.

Bijzonder overtuigend en vermakelijk komt dit dualisme tot uiting als

[p. 257]

Puntila de verloofde van zijn dochter, - een onuitstaanbaar-pretentieuze, leeghoofdige attaché bij een ambassade, - in zijn dronkenschap de deur uitgooit en Matti wil overhalen, zijn schoonzoon te worden.

De nuchtere, reëel-denkende Matti weet bij ondervinding, dat in werkelijkheid hij en zijns gelijken toch altijd de speelbal van de Puntila's blijven. Hij wil niets weten van de rijke gaven die Puntila belooft, als Eva met hem trouwt.

Matti stelt een huwelijksexamen voor. Eva, die met hem heeft geflirt en hem best tot man wil hebben, moet nu meespelen in een zogenaamde huwelijkse staat met de chauffeur als deze moe van zijn werk thuiskomt. Zij moet zijn laarzen uittrekken, zijn sok stoppen, hem de krant brengen, kortom de plichten vervullen van een proletarische echtgenote. Zij faalt hierin jammerlijk en als Matti haar een goedgemeende klap tegen haar zitvlak geeft, is het duur-opgevoede meisje diep beledigd en trekt zich terug.

‘Olie en water laten zich niet mengen,’ besluit Matti en daarom verlaat hij ten slotte Puntila en zoekt zijn eigen weg.

Brecht heeft geen zuiver tendensstuk geschreven, daarvoor is zijn kunstenaarschap te groot en te primair. Hij heeft zijn thema tot een spel vol humor en poëzie gemaakt. Het is een opeenvolging van scènes, waarin de talrijke personages ieder hun functionele taak vervullen en de toeschouwer van de ene verrassing naar de andere voeren.

Het stuk krijgt in zijn epische vorm soms iets van de ballade, doordat de lyrische taferelen uitgaan van een zeer eenvoudig gegeven, dat door de verteller of de vertelster met bijzonderheden wordt omrankt, maar door de refreinachtige herhaling diep treft en aan een volkslied herinnert.

Dit was het geval met één van de vier ‘verloofden’ (Hetty Beck) die het verhaal deed van de oude vrouw die met een vis en een pond boter naar haar zoon in de gevangenis gaat, tachtig kilometer ver. Deze meeslepend geschreven scène geeft onder meer het stuk die ernst en schoonheid waardoor het onvergetelijk wordt.

De elf taferelen worden telkens verbonden door één figuur, die voor het neergelaten tussendoek het ‘Puntila-lied’ komt zingen, waarvan de tekst, gelijk het Griekse koor, samenvat hetgeen zich in de laatste scène heeft afgespeeld. Ook dit sobere, indringende lied met zijn monotoon ritme (een herinnering aan de Dreigroschenoper) maakt diepe indruk.

Brecht, de communist, heeft de toeschouwer het probleem van de klassentegenstellingen voorgelegd met zeldzame overtuigingskracht en met

[p. 258]

heel de gloed van zijn sterke persoonlijkheid. Ook de niet-communist moet de waarachtigheid van zijn bedoeling erkennen en de schoonheid van deze kunst in Brecht's rijke schakering en felle vitaliteit gevoelen.

Daarbij heeft deze geniale toneelschrijver de basis van menselijkheid en tragiek vermengd met onweerstaanbare humor, een der aantrekkelijkste kanten van het nu op hoog peil gebrachte volksstuk.

De verscheidenheid van personages, de afwisseling van achtergronden voor de verschillende scènes, de energie van deze artistieke scheppingsdrift maken het stuk tot een kunstwerk van de eerste orde, culminerend in de fantastische beklimming van de Hatelmaberg, waarbij Puntila, hoger en hoger klimmend, de schoonheid van het Finse land in jubelende woorden tot een dichterlijk-geladen einde maakt.

Richard Flink heeft aan de regie de uiterste zorg besteed en van dit lange, veeleisende stuk een modelvoorstelling gegeven. Hij heeft zich nauwgezet aan de opvattingen en aanwijzingen van Brecht gehouden en zelfs niet willen weten van de bekorting die de schrijver zelf als mogelijk heeft voorgesteld.

De reactie van het publiek op dit uiterst merkwaardige stuk bewees, dat men Brecht als vernieuwer van de dramatische kunst en in het bijzonder van het volkstoneel volledig als zodanig heeft erkend, mede dank zij de perfectie van de vertolking.